Trịnh Y Thư: Nghệ thuật hay trò bịp: Nhân chuyện một quả chuối được bán với giá 6,2 triệu Mỹ kim

Một tác phẩm Nghệ thuật Khái niệm gồm một quả chuối đơn giản, được dán bằng băng keo lên tường, đã được bán với giá 6,2 triệu đô-la tại một cuộc đấu giá ở New York vào thứ Tư, 20 tháng 11 năm 2024.

Sự kiện này đã gây xôn xao không ít chẳng những trong thế giới nghệ thuật mà cả dư luận công chúng bên ngoài.

Tác phẩm với nhan đề Comedian/ Diễn viên hài, của nghệ sĩ người Ý Maurizio Cattelan, đã trở thành một hiện tượng khi ra mắt vào năm 2019 tại Art Basel Miami Beach. Những người tham dự lễ hội nghệ thuật này cố gắng tìm hiểu xem liệu một quả chuối màu vàng đã chín có những đốm đen được dán trên bức tường trắng bằng băng keo bạc loại dán thùng gửi hàng là một trò đùa hay là lời bình luận đầy thách thức láo xược về các tiêu chuẩn đáng ngờ trong giới sưu tập nghệ thuật. Có lúc, một nghệ sĩ khác đã lấy quả chuối ra khỏi bức tường và điềm nhiên bóc vỏ ra ăn.

Tác phẩm này thu hút quá nhiều sự chú ý đến mức ban tổ chức phải lấy nó xuống cất đi. Nhưng ba phiên bản đã được bán với giá từ 120.000 đến 150.000 đô-la, theo phòng trưng bày xử lý việc buôn bán vào thời điểm đó.

Năm năm sau, 2024, ông Justin Sun, người Trung Quốc, sáng lập viên công ty tiền tệ điện tử (cryptocurrency) TRON, đã trả mức giá cao hơn 40 lần tại cuộc đấu giá của Sotheby’s. Chính xác hơn, ông Sun đã mua một chứng chỉ xác thực cho phép ông dán một quả chuối lên tường và gọi nó là Comedian.

Tác phẩm này đã thu hút sự chú ý lớn tại phiên đấu giá nhộn nhịp của Sotheby’s, khi những người tham dự trong căn phòng đông đúc giơ điện thoại lên để chụp ảnh trong khi ba người xử lý mặc tạp-dề, đeo găng tay trắng đứng ở hai bên quả chuối.

Giá đấu giá bắt đầu ở mức 800.000 đô-la và chỉ trong vài phút đã tăng lên 2 triệu, rồi 3 triệu, rồi 4 triệu và cao hơn nữa. Giá biểu đấu giá cuối cùng được công bố trong phòng là 5,2 triệu đô-la, và nếu tính luôn chi phí 1 triệu đô-la cho công ty đấu giá người mua phải trả thì ông Sun đã mua một quả chuối với giá 6.2 triệu đô-la.

Một sự kiện vô tiền khoáng hậu trong lịch sử nghệ thuật hay bất cứ lịch sử gì!

Sau khi mua, ông Sun tuyên bố rằng tác phẩm này “biểu hiệu cho một hiện tượng văn hóa kết nối thế giới nghệ thuật, meme và cộng đồng tiền tệ điện tử”. Nhưng ông cho biết phiên bản mới nhất của Comedian sẽ không tồn tại lâu. “… trong những ngày tới, tôi sẽ đích thân ăn quả chuối như một phần của trải nghiệm nghệ thuật độc đáo này, tôn vinh vị trí của nó trong cả lịch sử nghệ thuật lẫn văn hóa đại chúng.” Ông Sun nói thêm như thế.

Công ty đấu giá Sotheby’s thì gọi Maurizio Cattelan là “một trong những nghệ sĩ khai phóng và khơi gợi nghệ thuật đương đại xuất sắc nhất… Ông đã liên tục phá vỡ hiện trạng, status quo, của thế giới nghệ thuật theo những cách có ý nghĩa, bất kính và thường gây tranh cãi.”

Dễ hiểu thôi, sau những sự kiện như thế, thường nổ ra những cuộc tranh cãi gay gắt giữa phe theo và phe chống. Phe theo thì bảo đây là thành quả to tát của Nghệ thuật Khái niệm, đã gần như bứt phá mọi rào cản, tất cả cho sự tiến bộ và khai phóng trong nghệ thuật. Tờ Washington Post ca ngợi nó là “lời phê phán sắc sảo về cách nghệ thuật bị thương mại hóa… và sử dụng một cách tinh tế tính hài hước, tính sân khấu và ý thức phi lý để làm như vậy.” Phe chống thì giận dữ bảo phẩm vị con người đã xuống đến tận cùng đất đen, chẳng còn gì để nói nữa. Nghệ thuật trở nên cặn bã bẩn thỉu của những đầu óc cuồng điên, xuẩn động. Chỉ làm giàu cho bọn con buôn như Sotheby’s. Thậm chí, có người bảo đây chỉ là trò bịp bợm, trò hề múa rối của bọn thừa tiền lắm của, ăn không ngồi rồi, dửng dưng trước sự đau khổ của đồng loại, v.v.

Ai cũng có lý của mình. Và những cuộc tranh cãi như vậy thường chẳng bao giờ đi đến một kết luận trung dung tốt đẹp, một tương nhượng dung hòa, mà chỉ khiến sự phân hóa càng lúc càng trầm trọng, hết thuốc chữa.

Nhân đây ta nên tìm hiểu sơ qua để biết thêm Nghệ thuật Khái niệm là gì.

Nghệ thuật Khái niệm xuất hiện như một phong trào vào những năm ‘60, khi ý tưởng được xem là ưu tiên hơn sáng tạo trực quan hoặc vật thể. Các nghệ sĩ hướng đến việc thách thức các khái niệm truyền thống về cái đẹp và tay nghề, nhấn mạnh vào sự tham gia của trí tuệ. Đặc điểm của Nghệ thuật Khái niệm là lấy ý tưởng làm cứu cánh trung tâm. Ý tưởng thường được giải thích thông qua tài liệu, văn bản hoặc đối thoại. Phương tiện của nghệ sĩ sáng tạo là phi truyền thống: Các nghệ sĩ thường sử dụng các vật thể tìm thấy sẵn, hình ảnh, văn bản hoặc thậm chí là hành động làm phương tiện sáng tạo. Nhiều tác phẩm Khái niệm không có “vật thể” hữu hình, thay vào đó, tồn tại dưới dạng lời hướng dẫn hoặc các sự kiện có tính cách phù du, thoáng chốc.

Một vài nghệ sĩ Nghệ thuật Khái niệm đương đại đáng nêu tên gồm có:

Sol LeWitt, được biết đến với những bức bích họa tối giản, thường được người khác thực hiện dựa trên hướng dẫn của ông.

Yoko Ono (quả phụ ca nhạc sĩ “The Beatles” nổi tiếng John Lennon) với những bức tranh hướng dẫn của bà mời người xem tưởng tượng hoặc thực hiện các hành động được mô tả trong văn bản do chính bà viết.

Joseph Kosuth, nổi tiếng với One and Three Chairs, một tác phẩm khám phá ngôn ngữ, phong cách biểu diễn và ý nghĩa.

Nghệ thuật Khái niệm gắn liền với tư duy cách mạng: Nó định nghĩa lại nghệ thuật, và đặt câu hỏi “Điều gì làm nên nghệ thuật?” thay vì tập trung vào tính cách thẩm mỹ của tác phẩm. Nó có thể được trải nghiệm mà không cần vật liệu hoặc một quá trình đào tạo trường ốc chính quy; nó mở rộng đối tượng bởi đối tượng có thể sáng tạo và tham gia vào nghệ thuật.

Marcel Duchamp thường được xem là người đi tiên phong trong Nghệ thuật Khái niệm với tác phẩm nhan đề Fountain/ Bồn nước.

Bồn nước, thực chất là một bồn tiểu bằng sứ với chữ ký “R. Mutt” trên thành bồn được Duchamp gửi đến dự triển lãm của Hiệp hội Nghệ sĩ Độc lập tổ chức tại Grand Central, New York năm 1917. Khi giải thích mục đích của tác phẩm điêu khắc làm sẵn của mình, Duchamp tuyên bố rằng, “nó là tượng trưng cho những vật dụng hằng ngày được nâng lên thành tác phẩm nghệ thuật theo hành động lựa chọn của nghệ sĩ.” Tác phẩm Bồn nước không bị ủy ban từ chối, vì quy định của Hiệp hội nêu rõ rằng tất cả các tác phẩm sẽ được chấp nhận từ các nghệ sĩ đã trả chi phí, nhưng tác phẩm không bao giờ được đặt trong khu vực triển lãm.

Tuy vậy, tác phẩm đã được các nhà sử học nghệ thuật và lý thuyết gia tiên phong đánh giá là dấu mốc quan trọng trong nghệ thuật thế kỷ XX.

Câu nói của Duchamp làm bật lên ý nghĩa cốt lõi của động thái Nghệ thuật Khái niệm. Rằng tác phẩm sẽ chẳng có ý nghĩa gì, tự thân nó chẳng hề là nghệ thuật, nếu nó không có nghệ sĩ đứng đằng sau với những diễn ngôn và giải thích. Ta phải hiểu, hơn bao giờ hết, tác phẩm và nghệ sĩ là một, đi vào linh hồn của tác phẩm là đi vào linh hồn của nghệ sĩ. Nếu hiểu như thế thì ta mới hiểu tại sao quả chuối của Cattelan được trưng bày trong gian phòng trang trọng của công ty đấu giá Sotheby’s trước sự trầm trồ của hàng trăm khán giả thuộc giới trí thức thượng lưu ngồi dưới tranh nhau mua với giá nhiều triệu đô-la. Quả chuối của một bà nội trợ nào đó có thể đẹp đẽ trông ngon lành hơn quả của Cattelan, nhưng sẽ không ai mua dù với giá 3 xu và bà nội trợ đó sẽ bị quy kết là kẻ điên khùng. Chính quá trình sáng tạo và con người nghệ thuật của Cattelan đã khẳng định cho giá trị tác phẩm của ông.

Nói chung, Nghệ thuật Khái niệm tìm cách kích thích diễn ngôn và thảo luận, đồng thời thách thức nhận thức về bản thân nghệ thuật. Nếu kể từ thời Duchamp thì Nghệ thuật Khái niệm đã có mặt từ trên trăm năm nay, một trong những trường phái hội họa có sức trường tồn mạnh mẽ nhất, và không có dấu hiệu gì nó sẽ chìm vào quên lãng. Nó là diễn ngôn, hoặc nói một cách bình dân, “trò chơi” của giới trí thức khoa bảng, người bình thường như tôi và bạn có lẽ không “cảm” được.

Tuy vậy, nghệ thuật này cũng bị nhiều người chỉ trích cho rằng nó quá trừu tượng, khó tiếp cận, hoặc phụ thuộc gần như hoàn toàn vào các giải thích lý thuyết. Ví dụ, Nghệ thuật Trình diễn của nghệ sĩ Chris Burden với tác phẩm Shoot, trong đó anh bị bắn vào cánh tay để tra vấn các vấn đề về bạo lực, sự bấp bênh (của kiếp người) và vai trò của nghệ sĩ. Hoặc tác phẩm Date Paintings của nghệ sĩ Kawara về những bức tranh đơn giản về ngày anh tạo ra chúng nhằm nhấn mạnh vào thời gian và sự hiện hữu.

Gạt sang bên những tranh luận có tính phiến diện, theo hoặc chống, xung quanh Nghệ thuật Khái niệm, nhân chuyện gây nhiều tranh cãi này, tôi chỉ muốn nói đến ở đây một khía cạnh khác của cuộc nhân sinh.

Tôi hoàn toàn kính trọng và kính phục thiện ý cũng như tài năng của các nghệ sĩ Nghệ thuật Khái niệm, nhưng tôi thấy họ đã đi quá xa, quá trớn – như trong trường hợp tác phẩm Comedian của Cattelan đang nói đến ở đây – trong vai trò áp đặt nhận thức lên con người.

Sự Thật hay chân lý, nói chung, là kết quả của nhận thức trong đầu óc chúng ta về chúng.

Xin kể bạn nghe câu chuyện của tôi.

Chiều thứ Bẩy tôi đến thăm người yêu. Cô đón tôi ở cửa bằng một nụ hôn đằm thắm, ngọt ngào. Năm phút sau, tôi thú nhận với cô rằng tôi có Người đàn bà khác và muốn chia tay với cô. Cô nổi giận đùng đùng, đứng lên nhổ vào mặt tôi một bãi nước bọt và đuổi cổ tôi ra khỏi nhà cô. Tôi lủi thủi ra về, vừa đi vừa lấy khăn tay lau sạch bãi nước bọt trên mặt mình.

A, cùng là nước bọt trong miệng cô, cùng một tố chất vật lý-hóa học, cách nhau chỉ có năm phút, nhưng ở nụ hôn thì tôi thấy nó ngọt ngào quyến rũ vô cùng trong khi ở bãi nước bọt trên mặt thì tôi thấy sao tởm lợm ghê ghê, chùi mãi vẫn không thấy sạch.

Sao vậy? Sao có thể vô lý như vậy được?

Tất cả là do nhận thức trong đầu tôi. Sự vật y như cũ, hoàn toàn không thay đổi, nhưng nhận thức mình bắt nó là cái gì thì nó là cái đấy. Và, nhận thức của ta thì như làn sương mỏng, một làn gió nhẹ cũng có thể uốn nó giạt về một chiều nhất định, không nhất thiết là chiều cho ta tìm thấy chân lý hay Sự Thật.

Cattelan dán một quả chuối lên tường, chỉ vào nó, và bảo tôi hãy xem nó như là một tác phẩm nghệ thuật. Vâng, tôi hiểu ý ông, và tôi cũng trân trọng cái thiện ý ấy của ông – cái tát vào chủ nghĩa vật chất hay gì gì đó, những điều cao đẹp hướng thượng cốt làm đẹp cho cuộc nhân sinh – nhưng tôi có phản ứng trước hành động áp đặt (nếu không muốn nói là nhồi nhét) nhận thức của ông, vô tình hoặc cố ý, được hỗ trợ bởi những thế lực mạnh mẽ, lên tôi. Vì sao?

Áp đặt nhận thức có thể dẫn đến những hậu quả nguy hiểm.

Nhận thức ảnh hưởng đáng kể đến suy nghĩ và hành vi của cá nhân vì nó định hình tính cách cá nhân đó diễn giải và phản ứng với thế giới xung quanh. Nó đóng khung trải nghiệm, diễn giải hiện thực, chắt lọc thông tin tiên khởi vào cảm xúc và gán ghép ý nghĩa cho thông tin đó. Ta đang sống trong một thời đại mà trí óc ta bị giội bom hằng giờ, hằng ngày bởi nhận thức của kẻ khác, từ nhận thức của các bậc hiền triết thông thái cho đến kẻ phàm phu giả hiệu, và nhất là những thành phần lãnh đạo chính trị dân túy, độc tài. Những nhận thức đó biến cuộc sống ta thành một bãi rác khổng lồ, ngập ngụa bùn nhơ và cặn bã, và một khi những nhận thức đó được hệ thống hóa thành một ý thức hệ thì hậu quả sẽ độc hại khôn lường bởi ý thức hệ dễ biến ta thành kẻ cuồng tín, sẵn sàng nhân danh ý thức hệ làm những điều tồi tệ nhất mà lương tâm ta không hề bị tổn thương sứt mẻ.

Bạn là một nghệ sĩ có tâm hồn và tài năng vượt trội hơn người, bạn đang cống hiến tài năng và tâm hồn mình với mục đích làm đẹp cho nhân sinh. Vâng, tôi biết ơn bạn, điều đó hay lắm, nhưng chắc gì tài năng và tâm hồn bạn sẽ giúp cá thể tôi hay bất kỳ cá thể nào khác trong cõi nhân sinh khốn khổ này tốt đẹp hơn. Xin bạn đừng áp đặt nhận thức của bạn lên tôi, mà hãy để nó tự chuyển hóa, tự hòa quyện vào dòng chảy chung của cơn lũ cuồng nộ để biết đâu những đợt sóng dữ đục ngầu đó biến thành dòng nước nhẹ nhàng thanh mát cho chúng ta cùng nhau hân hoan chia sẻ.

Nghệ thuật có nghĩa là khuấy động lên, như danh họa Georges Braque từng phát biểu, nhưng hơn ai hết, nghệ sĩ cũng hiểu là con người không ai giống ai, tám tỉ khối óc là tám tỉ biến tấu cá tính và cảm xúc. Nghệ sĩ không tin vào đa số, không chạy theo số đông, hắn chỉ biết lắng nghe tâm hồn của chính mình, nhưng hắn cũng không bao giờ là kẻ độc tài.

Chiều nay, trước bữa cơm tối, tôi cũng sẽ lấy một quả chuối dán lên tường, nhìn ngắm tác phẩm của mình trong lúc ăn, rồi sau khi ăn cơm, tôi sẽ lấy nó xuống bóc vỏ ăn để xem cái “trải nghiệm nghệ thuật độc đáo này, tôn vinh vị trí của nó trong cả lịch sử nghệ thuật lẫn văn hóa đại chúng” này mùi vị ra sao.

– Trịnh Y Thư