Đỗ Quyên: Tình xuân biển đảo: Tự sự về trường ca Quần-đảo-tráo-tên*

***Trẻ em Việt Nam nô đùa trên đảo Trường Sa Lớn.***

… Trường ca

trường ca

trường ca quần đảo

nóng lòng sao bốn làn đạn luôn chờ

gióng giả trước nào hỡi bao hảo hớn

cùng thân bằng văn thi hữu nơi nơi

Ai là ai thời thế hại anh hùng

vô khối chuyện mãi bây giờ mới kể

ngũ thập niên hề tang điền thương hải

bãi đá xưa nay ngậm ngấm mệnh trời…

Vâng, đó là đoạn mở đầu bản trường ca làm nên câu chuyện đây. Về một sáng tác đau đáu từ lâu của Đỗ Quyên tôi, xin được dành cho nghề nghiệp văn thơ, nhưng trên hết là dâng hiến cho đề tài chủ quyền lãnh hải Tổ quốc ở Biển Đông.

Trong năm qua, sau chuyến về thăm Việt Nam nhiều tháng, vào dịp Tết đầu tiên sau gần 40 năm xa quê hương, tôi đã may mắn hoàn thành một tác phẩm mới. Xin được mạo muội tự nhận: Mới cả về hình thức nghệ thuật lẫn nội dung tư tưởng. Đó là Trường ca thời sự mang tên QUẦN-ĐẢO-TRÁO-TÊN.

Đây là bản trường ca thứ 18 và là tác phẩm thơ dài hơi đầu tiên của tôi mang chủ đề biển đảo Tổ quốc.

Tập trường ca Quần-đảo-tráo-tên dày khoảng 230 trang, gồm 12 chương và phần Phụ lục, cũng may mắn nhận về nhiều phản hồi đáng mừng từ độc giả khắp nơi…

Tôi xin tóm lược vài đặc điểm của tác phẩm, xen kẽ các trích đoạn thơ minh họa, và mạn phép được tổng hợp từ nhận xét của một số nhà lý luận – phê bình như Phó giáo sư Trương Đăng Dung, Tiến sĩ Lê Hồ Quang, Nhà thơ Nguyễn Đức Tùng, Nhà báo Nguyễn Nguyên… cùng các thi hữu khác.

Đặc điểm đầu tiên: toàn bộ tác phẩm là một hình thức sáng tác xen kẽ “liên văn bản” dày công, được viết theo tinh thần mới, tức là chủ nghĩa thực chứng (thuộc về tiền hiện đại) sống lại trong một hiện thực thậm phồn (thuộc về hậu hiện đại).

Tác phẩm này xâu chuỗi, nghiền ngẫm để liên kết rất nhiều tác phẩm của các tác giả khác ở nhiều thể loại như trường ca, thơ, ca từ, văn viết, văn chương truyền miệng… Thủ pháp nghệ thuật “liên văn bản” như thế được dùng nhất quán suốt cả một tác phẩm thơ dài hơi.

Như cuộc diễu hành trình làng, các liên kết trong trường ca là những áng văn thơ đẹp nhất của rất nhiều tác giả khác nhau, của văn chương dân gian, có liên hệ hoặc không có liên hệ đến biển đảo Việt Nam.

Khoảng 150 tác giả của những tác phẩm thơ văn, lời trích… mà trường ca thời sự này mạn phép “liên văn bản”, cùng khoảng 160 tác giả tư liệu lịch sử, báo chí… Đó thực sự là các đồng-tác-giả của trường ca thời sự Quần-đảo-tráo-tên, mà Đỗ Quyên tôi chỉ là kẻ chắp bút mà thôi!

Sau đoạn mở đầu bản trường ca trên, đó là đoạn thơ được chuyển hóa từ bài Gần Lắm Trường Sa của nữ sĩ Lê Thị Kim:

… hỡi quần đảo cuối trời xanh

như trăm hạt thóc vãi thành đảo con

hỡi chùm đảo bỗng chẳng còn

làm chùm trái quý cho non nước nhà...

Những câu thơ khá quen thuộc của nhà thơ Trần Đăng Khoa, nay là:

… đảo tự giấu mình trong màu nước lam xanh

cái giọt máu thiêng dưới ngầu ngầu bọt sóng

Tổ quốc ơi tiếng chúng tôi kêu lên mà mắt chúng tôi nhìn xuống

mắt chúng tôi trùm khắp đảo-bị-tráo-tên…

Và không thể vắng thi nhân Nguyễn Bính của ca dao, của chân quê tình người Việt:

Hôm nay dưới bến xuôi tàu

nhớ nhau qua lỗ ống nhòm nhìn nhau

đảo mất đấy đảo còn đây

nỗi buồn đau nỗi buồn đau nỗi buồn

Và cơn bão Yagi quái ác được hiện ra trong “đồng sáng tác” của 3 tác giả:

… Cả miền bắc oằn mình chống bão

tiếng đồng bào tha thiết trung – nam

đậm đà tình nghĩa ngàn năm

bát cơm sẻ nửa tấm chăn đắp cùng

bão đi qua tình người ở lại

nước nam ta con lạc cháu hồng

ba miền sông nước mênh mông

một Tổ quốc một Biển Đông ba miền

dẫu vạn dặm nhất sơn nhì hải

phi thủy thì bất ổn quốc gia

đất nào cũng hướng biển kề

địa phương nào cũng nhớ về hải dương…

Sang đặc điểm thứ 2 về nội dung và văn phong: Sự liên văn bản dày đặc như thế đã xuyên qua rất nhiều chủ đề, sự kiện ít nhiều liên quan đến chuyện Biển Đông theo các lĩnh vực văn hoá, địa lý, lịch sử, thời sự… Chúng tôi cố gắng mô tả chân thực cái hiện thực của nghệ thuật; bi tráng, không bi thương.

Xin mời quý độc giả đến với thơ Ngọc Hân công chúa, bài Ai Tư Vãn được “Biển Đông hóa”:

chữ Quần Đảo trời cao biển rộng

nỗi đoạn trường còn sống còn đau

trường ca gióng tới đời sau

hai miền Đảo mất ngang đầu trắng tang

Đặc điểm thứ 3 là tính dân tộc trong sáng tác thơ này. Nói đến biển đảo là gắn liền với lịch sử, tức là trên nền văn hóa dân tộc. Vì vậy bản trường ca còn nương vào hiện thực văn hóa, ca dao, đồng dao, thành ngữ Việt, và đặt khái niệm “quần đảo” (trong thi ca, ca từ, văn xuôi…) luôn luôn gắn liền vận mệnh cương vực biển đảo Tổ quốc.

Chúng tôi không chỉ đắm đuối với những áng thơ đằm thắm nhất về biển đảo của các thi sĩ đi trước mà còn những muốn được thấm đẫm văn hóa dân gian lúa nước người Việt. Dẫu có tùy hứng, phóng khoáng cỡ nào, Quần-đảo-tráo-tên vẫn quấn quýt ca dao, tục ngữ, phương ngữ, thành ngữ… như một dòng hải lưu êm mượt giữa sóng gió biển khơi.

Tôi xin trích đoạn Thập Tam Bảo Vật:

Bộ thập tam bảo vật tiền nhân truyền hậu thế

liên văn bản ngay tại đây và chính lúc này

Gìn vàng giữ ngọc

Gìn biển giữ đảo

Người sống đống vàng

Biển sống đống đảo

Còn câu ca dao “Bể Đông có lúc vơi đầy / Mối thù đế quốc có ngày nào quên” hóa thành

Bể Đông có lúc vơi đầy

lòng đau mất đảo có ngày nào nguôi

bể Đông có lúc đầy vơi

đau lòng mất đảo có nguôi ngày nào…

Bây giờ xin nói thêm về các đặc điểm phụ; như là: “Danh sách thi phẩm về biển đảo thi ca giăng hàng thẳng lối gióng theo chủ quyền cương vực Tổ quốc ngoài khơi” được trường ca này gắng công cố sức thiết lập. Cùng với những vần thơ tim não của riêng mình, tác giả mong được quyện hòa tinh túy của dòng chảy chung.

Trong đó, trường ca và thơ dài của những tác giả đi trước tạo dấu ấn, như: Nguyễn Trọng Oánh, Thi Hoàng, Nguyễn Hữu Nhật, Hữu Thỉnh, Nguyễn Thanh Mừng, Nguyễn Trọng Tạo, Nguyễn Hữu Quý, Vương Trọng, Nguyễn Trọng Văn, Nguyễn Ngọc Phú, v.v… Mà mới nhất là các nhà trường ca đầy sức trẻ: Nguyễn Quang Hưng, Lữ Mai, Ðoàn Văn Mật, v.v…

Các bài thơ ngắn tiêu biểu của các tác giả nổi tiếng và quen thuộc gần đây, như: Tô Thuỳ Yên, Đỗ Nam Cao, Trần Mạnh Hảo, Ngô Mai Phong, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Việt Chiến, Trịnh Công Lộc, Đặng Huy Giang, Nguyễn Phan Quế Mai, Nguyễn Thế Kỷ, Cát Vàng; Quang Dương; Lữ Quỳnh; Nguyễn Hữu Quý, Đỗ Quý Doãn, v.v…

Giọng điệu hài hước, giễu nhại: Trường ca này cố gắng không bắt người đọc bị căng thẳng quá, âu cũng nhờ kiểu cách châm biếm tự trào, thỉnh thoảng lại cho độc giả thư giãn “ngồi thiền” tĩnh tâm với cỏ cây hoa lá, như là đoạn Dãy Đá Chìm Đa Đoan

… quần đảo – định nghĩa là gì

là cái nửa thế kỷ đi qua rồi

quần đảo – định nghĩa là chi

là cái nửa thế kỷ gì cũng qua…

Cũng cần nói vài nhược điểm của sáng tác khó này:

Với sự chân thành của người viết, tác giả xin được “tự thú” rằng trường ca Quần-đảo-tráo-tên có lẽ là dạng không thể đọc vội, xin mời đọc nhiều lần. Nó ôm đồm mọi chuyện thiên địa miễn là “dính tí” biển đảo Tổ quốc Việt Nam. Nhất là trong lối viết hậu hiện đại thoải mái như thế, tất có không ít những câu thơ “khó nuốt” nếu đọc theo cách truyền thống quen thuộc.

Với bạn đọc nào chưa quen kiểu “liên văn bản” khác lạ như vậy, có thể chưa dễ hình dung tác giả trích nguyên văn hay chỉ trích ý hoặc vài câu/từ… Cho dù trường ca này đã có rất nhiều lời dẫn, chú giải, nhưng bị cuốn theo quá nhiều tư liệu và dẫn chứng dễ làm xao lãng các chủ điểm ở từng chương hồi.

Kết thúc cho bài nhỏ hôm nay sẽ là các đoạn gần cuối của trường ca tư liệu Quần-đảo-tráo-tên khi liên văn bản với các câu thơ đầy máu và nước mắt của 2 nhà thơ Đỗ Nam Cao và Nguyễn Việt Chiến, rồi kết thúc theo liên kết với các dòng trường ca tráng lệ suốt nửa thế kỷ qua của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm:

các anh chết làm gì có mộ

làm gì có đất cho máu tụ thành hồn

máu tan loãng thân thể chìm mất dạng

chỉ còn đảo trên nền đất nước giữa trùng dương

đảo chưa gần chưa thật đảo của chúng ta

thêm nhiều lần Tổ quốc phải sinh ra

trong anh và em hôm nay

đều có một phần Quần Đảo

mai này con ta lớn khôn

con sẽ mang Quần Đảo đi xa

đến những tháng ngày mơ mộng

em ơi em Quần Đảo là máu xương của mình