Nguyễn Gia Kiểng : Một cột mốc lớn trong lịch sử thế giới

Câu hỏi lớn nhất sau cột mốc Nhà Trắng 28/02/2025 là thế giới sẽ ra sao. Điều chắc chắn là Mỹ đã từ nhiệm và cũng đã bị bãi nhiệm khỏi vai trò cảnh sát quốc tế và lãnh đạo thế giới dân chủ. Thực trạng này không thể đảo ngược được ngay cả nếu sau này nước Mỹ may mắn có được một tổng thống xuất chúng đầy tài năng và đạo đức. Ly nước đã đổ vào đống cát.

Nếu hiểu cột mốc là một thời điểm hay một biến cố đánh dấu sự hoàn tất của một tiến trình và mở ra một giai đoạn mới thì ngày 28/02/2025 đã là một cột mốc lớn trong lịch sử thế giới và đặt ra những câu hỏi lớn cho hiện tại cũng như tương lai.

Trước hết tóm lược các sự kiện :

Hôm đó tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tới Nhà Trắng gặp tổng thống Mỹ Donald Trump để ký kết một thỏa ước cho Mỹ khai thác đất hiếm tại Ukraine mà hai bên đã thương lượng. Zelensky chờ đợi một nghi thức long trọng và niềm nở nhưng cuộc tiếp đón đã là một bất ngờ. Nó khiếm nhã từ đầu tới cuối ở mức độ không thể tưởng tượng. Ông đã bị hoạnh họe, dọa nạt, bị mắng là vô lễ và vô ơn rồi nhanh chóng được mời ra về mà không ký kết gì cả.

Một chi tiết đáng lưu ý là ngay trước khi cuộc thảo luận bắt đầu một ký giả đã cự Zelensky là ăn mặc không tề chỉnh. Bình thường một ký giả hỗn hào xúc phạm một nguyên thủ quốc gia khách mời của tổng thống chắc chắn sẽ lập tức bị đuổi khỏi phòng họp và sau đó bị cấm vĩnh viễn tham dự những buổi tiếp tân chính thức. Nhưng không, cả tổng thống, phó tổng thống, bộ trưởng ngoại giao Mỹ đều im lặng để mặc cho anh ta gây sự với Zelensky; nét mặt họ còn tỏ ra đồng tình. Chỉ một sự kiện này thôi cũng đủ chứng tỏ Trump và các cộng sự viên đã sắp xếp để làm nhục Zelensky.

Tiếp theo là phó tổng JD Vance dằn mặt Zelensky, bảo Zelensky phải chấp nhận ngừng chiến ngay nếu không muốn bị thảm bại. Zelensky trả lời rằng Ukraine, qua sự dàn xếp của Châu Âu, đã từng ký hòa ước với Putin nhưng ngay sau đó Putin đã chà đạp trắng trợn lên thỏa ước. Trump cắt lời Zelensky kể công ơn của Mỹ giúp Ukraine, cáo buộc Zelensky là không muốn hòa bình, Zelensky lặp lại nhiều lần rằng Ukraine là nạn nhân và chỉ mong hòa bình. Cuộc nói chuyện nhanh chóng trở thành một cuộc cãi lộn ồn ào. Trump và Vance thi nhau nạt nộ Zelensky. Vance mắng Zelensky là vô ơn với Mỹ và vô lễ với tổng thống Mỹ, buộc tội Zelensky đã ủng hộ Đảng Dân Chủ trong cuộc tranh cử tổng thống; Trump chửi luôn cả các cựu tổng thống Mỹ Obama và Biden là gian manh. Họ buộc Zelensky phải chấp nhận hòa ước mà họ sắp thỏa thuận với Putin dù không nói hòa ước này sẽ có nội dung như thế nào. Họ hăm dọa buộc Zelensky phải chấp nhận hòa bình không điều kiện. Zelensky rõ ràng đã cố giữ bình tĩnh dù vẫn kiên trì bảo vệ danh dự và quyền lợi của nước minh. Rồi Zelensky được một nữ nhân viên dẫn ra xe rời tòa Nhà Trắng.

Phản ứng của cả thế giới, qua báo chí cũng như qua các tuyên bố của các nhà lãnh đạo, ngay sau đó đã rất rõ rệt. Tất cả đều phẫn nộ coi cuộc gặp gỡ Nhà Trắng này là một sự dàn dựng thô lỗ của Trump và bộ tham mưu để trấn áp Zelensky. Châu Âu đã họp ngay một hội nghị thượng đỉnh tại London, với sự tham gia của cả Canada hai ngày sau, ngày 02/03/2025, để khẳng định sự ủng hộ Ukraine chống lại cuộc xâm lăng của Nga. Tại hội nghị này Zelensky được tiếp đón rất ân cần với tất cả thiện cảm; vua nước Anh cũng niềm nở tiếp ông. Quyết tâm của Châu Âu và Canada càng mạnh mẽ vì họ không chờ đợi một hội nghị thượng đỉnh khác đã được dự trù ngày 06/03/2025, nghĩa là chỉ 4 ngày sau đó. Phải nói rằng phản ứng tức khắc này có ý nghĩa của một sự lên án dứt khoát thái độ của Mỹ đối với Ukraine. Thượng đỉnh 06/03/2025 tại Brussel sau đó đã lấy những quyết định cụ thể để tăng cường sức mạnh quân sự của Châu Âu trong cố gắng giúp Ukraine. Thông điệp của Châu Âu và Canada gửi Trump là “chúng tôi nhất quyết bảo vệ Ukraine dù Mỹ có tiếp tay hay không”.

Tại sao?

Câu hỏi đầu tiên được đặt ra là tại sao Trump và nội các của ông lại trở mặt làm nhục Zelensky thay vì ký thỏa ước khai thác đất hiếm như dự trù? Lý do có thể chỉ là vì Trump không muốn ký thỏa ước này nữa. Mỹ đang rất cần đất hiếm cho những công nghiệp quốc phòng và bán dẫn mà họ muốn phát triển mạnh, nhưng khai thác đất hiếm Ukraine phức tạp hơn những gì Trump và bộ tham mưu tưởng vì phần lớn các vùng đất hiếm đang bị Nga chiếm đóng dù theo luật quốc tế vẫn thuộc Ukraine. Như vậy Mỹ phải ký thỏa ước với Ukraine và làm việc với Nga. Chính quyền Putin đã tuyên bố rằng những vùng mà họ đã chiếm được của Ukraine đã được sáp nhập vào lãnh thổ Nga theo hiến pháp Nga. Đối với Putin chấp nhận để cho Mỹ khai thác đất hiếm trong các vùng này theo một thỏa ước ký với Ukraine tương đương với nhìn nhận những vùng này vẫn thuộc Ukraine. Chỉ có hai giải pháp, một là giúp Ukraine giành lại các vùng này, hai là buộc Ukraine phải chấp nhận những vùng này từ nay thuộc Nga. Trump và nội các của ông có vẻ chọn giải pháp thứ hai, bất chấp đạo đức và luật pháp quốc tế. Họ thừa biết là Zelensky không bao giờ chấp nhận nhượng bộ này nên đã gây sự để khỏi phải ký thỏa ước đã dự trù. Kết quả đã thê thảm cho Trump và nước Mỹ.

Châu Âu có khả năng giúp Ukraine chiến thắng không?

Câu hỏi kế tiếp là Liên Hiệp Châu Âu với sự hợp tác của Anh và Canada có khả năng giúp Ukraine đẩy lùi cuộc xâm lăng của Nga không? Câu trả lời là “có, nhưng”. Liên Âu gồm 27 nước với dân số 450 triệu, gấp ba lần dân số Nga, và một tổng sản lượng (GDP) 18.000 tỷ USD gấp ít nhất 14 lần GDP của Nga. Họ cũng có một lực lượng quân sự tổng hợp áp đảo so với Nga: Khoảng 2 triệu rưỡi lính (gấp đôi Nga), khoảng 6.000 chiến xa (Nga 5.000) và 1.500 máy bay chiến đấu (Nga 400) với phẩm chất hơn hẳn chiến xa và máy bay chiến đấu của Nga. Hơn nữa Liên Âu còn được sư hợp tác tận tình của Anh và Canada trong khi lực lượng quân sự của Nga còn lại gì sau 3 năm chiến tranh là một dấu hỏi lớn. Các ước lượng đều cho thấy khoảng một triệu lính Nga đã chết hoặc bị thương và bị loại khỏi cuộc chiến, kho vũ khí cũng đã cạn trong khi sức sản xuất kém hẳn mức tổn thất tại chiến trường.

Nói chung Liên Âu, cùng với Anh và Canada, thừa sức giúp Ukraine đánh bại cuộc xâm lược của Nga. Tất cả vấn đề là họ có đoàn kết và kiên trì trong quyết tâm này hay không. Các chính quyền đều tỏ ra đầy quyết tâm nhưng trong nội bộ mỗi nước vẫn có những lực lượng dân túy thân Nga vì bị mua chuộc hoặc chống lại mọi hy sinh nhân danh quyền lợi quốc gia để kiếm phiếu. Tại Pháp đảng được nhiều phiếu nhất trong cuộc bầu cử gần đây là Tập Hợp Dân Tộc (Rassemblement National) từng được Putin cho vay tiền để tranh cử, kế đến là đảng cực tả Nước Pháp Bất Khuất (La France Insoumise) chống lại mọi nhiệm vụ quốc tế; tại Đức đảng cực hữu AfD chống lại những biện pháp trừng phạt Nga sau cuộc xâm lăng Ukraine vừa về hạng nhì trong cuộc bầu cử quốc hội ngày 23/02/2025. Các khó khăn có thực và khá lớn, tuy vậy đa số các quan sát viên cho rằng Liên Âu, Anh và Canada sẽ giúp được Ukraine ngay cả nếu Mỹ rút khỏi cuộc chiến.

Nhưng liệu Mỹ có thể bỏ rơi Ukraine không?

Sau cuộc cãi lộn gay go tại Nhà Trắng Trump đã lập tức tuyên bố ngừng viên trợ, ngừng cung cấp tin tức tình báo quân sự cho Ukraine và sẽ trục xuất những người tỵ nạn Ukraine. Nói theo ngôn ngữ bình dân thì đây là cách trở mặt cạn tầu ráo máng. Tuy vậy chỉ hai ngày sau Mỹ lại tiếp tục viện trợ và cung cấp thông tin quân sự cho Ukraine như thường lệ, đồng thời hai ngoại trưởng Mỹ và Ukraine gặp nhau tại Saudi Arabia để thảo luận về một giải pháp ngừng bắn và hình như đã đạt tới một thỏa thuận. Zelensky đã giành được một thắng lợi lớn. Một đặc tính của Trump là ông có thể nói và làm hôm nay ngược hẳn với những gì ông đã nói và làm hôm qua một cách rất tự nhiên, tuy vậy lần này sự thay đổi quá lớn và quá quan trọng nên cần được giải thích. Lý do là vì Trump tuy thực sự muốn bỏ rơi Ukraine -đạo đức và luật pháp quốc tế hoàn toàn không có tầm quan trọng nào đối với ông- nhưng đã nhận ra rằng Mỹ không thể bỏ rơi Ukraine, bởi vì nếu rút lui Mỹ sẽ không còn một vai trò và tiếng nói nào trong cuộc chiến này. Chỉ còn lại sự bẽ bàng của một nước mạnh nhất thế giới nhưng đã hèn nhát không dám bảo vệ lẽ phải và trật tự thế giới trước một cuộc xâm lăng trắng trợn. Không còn đất hiếm và cũng không giúp gì được cho ông bạn Putin đang rất cần một giải pháp ngừng chiến mà không quá mất mặt vì Nga đã kiệt quệ, kinh tế đã chết như lãi xuất cơ bản 22% chứng tỏ và các kho vũ khí cũng đã cạn, Nga đã phải cầu viện cả một nước nhỏ nghèo đói như Triều Tiên. Cuối cùng thì Mỹ đã trở lại giúp Ukraine cùng với các đồng minh truyền thống, có lẽ phần nào theo yêu cầu của chính Putin.

Thế giới từ nay

Câu hỏi lớn nhất sau cột mốc Nhà Trắng 28/02/2025 là thế giới sẽ ra sao. Điều chắc chắn là Mỹ đã từ nhiệm và cũng đã bị bãi nhiệm khỏi vai trò cảnh sát quốc tế và lãnh đạo thế giới dân chủ. Thực trạng này không thể đảo ngược được ngay cả nếu sau này nước Mỹ may mắn có được một tổng thống xuất chúng đầy tài năng và đạo đức. Ly nước đã đổ vào đống cát.

Donald Trump thấp kém và thô lỗ nhưng không phải là nguyên nhân. Sự cố Nhà Trắng 28/02/2025 chỉ đánh dấu sự chín muồi của một tiến trình đã bắt đầu từ 50 năm trước. Sau Thế Chiến II Mỹ do sức mạnh áp đảo vốn có và cũng ít bị thiệt hại trong chiến tranh đã đương nhiên đảm nhiệm vai trò lãnh đạo thế giới dân chủ, ngăn chặn cộng sản và bảo đảm an ninh cho các nước dân chủ để phục hồi và vươn lên trong giai đoạn được mệnh danh là “ba mươi năm lộng lẫy” (the thirty glorious years, les trente glorieuses). Trong giai đoạn này Mỹ không chỉ tự nguyện mà còn đòi dành độc quyền bảo vệ các nước dân chủ. Mỹ áp đặt một hiến pháp không cho Nhật có quân đội, không muốn Đức đầu tư vào quốc phòng và đả kích De Gaulle khi Pháp tăng cường quân lực và chế tạo bom nguyên tử. Sự từ nhiệm của Mỹ đã bắt đầu từ năm 1975 khi Mỹ rút lui bỏ rơi chính quyền Việt Nam Cộng Hòa để Việt Nam thống nhất dưới chế độ cộng sản, kéo theo khoảng mười quốc gia khác vào quỹ đạo Liên Xô do hiệu ứng dây chuyền. Kể từ Nixon – Kissinger đạo lý và trách nhiệm đã ra khỏi chính sách đối ngoại của Mỹ, chỉ còn lại quyền lợi và thủ đoạn. Chiến tranh lạnh đã kết thúc năm 1991 với sự sụp đổ của Liên Xô và khối cộng sản không phải do công lao và ý chí của Mỹ mà chỉ vì chế độ cộng sản Liên Xô đã tích lũy đủ mâu thuẫn nội bộ để phải sụp đổ. Mỹ đã coi đó như một thắng lợi vĩnh viễn, lịch sử đã kết thúc và từ nay chỉ còn kinh tế (economy, stupid), chính trị đồng nghĩa với kinh tế và kinh tế đồng nghĩa với tài chính. Kể từ đó nước Mỹ chỉ bầu những tổng thống bất tài hoặc thiếu đạo đức hay vừa bất tài vừa thiếu đạo đức. Họ đã nhanh chóng bỏ cuộc tại Trung Đông sau cuộc cách mạng Mùa Xuân Ả Rập làm khựng lại làn sóng dân chủ thứ tư dù chỉ gặp những thử thách nhỏ, đã triệt thoái khỏi Iraq sau khi đã đánh gục được chế độ Saddam Husein, đã bàn giao số phận của 40 triệu người Afghanistan cho bọn khủng bố Taliban sau một cuộc tháo chạy ô nhục dù không còn gặp một chống đối đáng kể nào. Uy tín của Mỹ suy sụp nhanh chóng để rồi bốc hơi ngày 28/02/2025 với Donald Trump.

Cuộc tranh hùng Mỹ – Trung nếu có cũng sẽ chỉ là những tranh chấp thương mại chứ không đe dọa hòa bình thế giới như nhiều người lo ngại vì cả hai anh khổng lồ đều bệnh nặng và phải lo cho chính mình. Vả lại nếu thực sự muốn đụng độ với Trung Quốc thì Mỹ trước hết đã phải lo xiết chặt và tăng cường quan hệ với các nước đồng minh thay vì khiêu khích và thách thức như Donald Trump. Trên thực tế Mỹ hiện không còn một đồng minh nào.

Sự từ nhiệm và bãi nhiệm của của Mỹ thực ra là một tin mừng cho thế giới và các dân tộc khao khát dân chủ vì Mỹ đã tỏ ra hoàn toàn vô trách nhiệm và gây ra quá nhiều thiệt hại. Từ nay Châu Âu, Nhật và các nước dân chủ phát triển sẽ quả quyết và tích cực hơn trong cố gắng tăng cường sức mạnh an ninh quốc phòng. Họ chỉ có thể thành công để đảm nhiệm một vai trò quyết định hơn trong trách nhiệm bảo vệ và tăng cường trật tự dân chủ trên thế giới. Mỹ dĩ nhiên vẫn còn vai trò quan trọng trong các vấn đề lớn của thế giới nhưng một cách khiêm tốn và trách nhiệm hơn.

Làn sóng dân chủ thứ tư sẽ vẫn tiếp tục tràn tới và sẽ nhanh chóng quét đi những chế độ độc tài còn lại. Bởi vì ngày nay các giá trị tự do, dân chủ và nhân quyền không còn là những chọn lựa nữa mà đã trở thành những bắt buộc và những mệnh lệnh cho mọi dân tộc. Chúng đã là những thành tố cơ bản trong trí tuệ và tâm hồn của con người.

Nguyễn Gia Kiểng

(14/03/2025)