Nguyễn Hữu Nghĩa: Về bài thơ phổ nhạc Khúc Thụy Du

***Nhà thơ Du Tử Lê (Lê Cự Phách) 1942-2019***

Có những bài thơ, đầy cảm xúc, sau khi được soạn thành ca khúc, nó biến dạng, trở thành một thứ cảm xúc khác, trong một hoàn cảnh khác, và vẫn cứ hay.

Đó là trường hợp bài thơ “Khúc thuỵ du” của Du Tử Lê (Lê Cự Phách, 1942-2019) viết năm 1968. Đó là một bài thơ thời thế thảm khốc, biến thành một bài nhạc tình, pha chút hơi hướng thơ thiền, qua bàn tay của nhạc sĩ Anh Bằng. Sao lại có thể như thế?

Xin hãy đi lòng vòng với nhau một lúc, gọi là “nhập đề lung khởi.”

Trước nhất là tựa bài thơ: Khúc thuỵ du, đoạn thơ, hay đoạn nhạc mang tên hai người, “Thuỵ”, trong cái tên Hoàng Thị Châu và “Du” trong bút hiệu Du Tử Lê (chàng lang thang họ Lê). Có lẽ Anh Bằng nhìn bài thơ qua cái tựa để quyết định chỉ nói về chuyện tình, thay vì hoàn cảnh ra đời cực kỳ khổ đau của bài thơ!

Du Tử Lê viết bài thơ ấy ngay trong mùa Xuân năm Mậu Thân 1968, trong cuộc tổng công kích của Cộng sản Việt Nam vào thành thị miền Nam. Chàng du tử họ Lê, lúc đó là sĩ quan VNCH, được giao công tác làm phóng sự chiến trường ở khu Ngã Tư Bảy Hiền, theo chân một tiểu đoàn Thuỷ Quân Lục Chiến.

Tại ngoại ô Sai Gòn, tác giả nhìn thấy những xác chết không toàn thây, bị cháy nám, rất khó nhận biết đó là xác dân, xác lính hay xác bộ đội Cộng Sản. Rất nhiều mảnh thịt người vương vãi hai bên đường. Có cả những cánh tay văng ra, vướng trên giây điện. Rất nhiều căn nhà trúng bom, đạn pháo đổ nát. Có những con chó vô chủ gậm chân, tay, xương người bên lề đường. Tất cả những hình ảnh ghê rợn ấy đập vào mắt nhà thơ, quyện trong mùi hôi thối nặng nề bay trong bầu không khí mà ông hít thở.

Trong hoàn cảnh đó, bài trường thi ra đời. Tác giả viết hơn 100 câu, và bộ Thông tin đã kiểm duyệt cắt bỏ mất 1/3 bài. Chàng lãng tử họ Du thời đó viết tay và nộp bản duy nhất cho bộ phận kiểm duyệt. Ngày sau, chàng chỉ có bản đã bị kiểm duyệt in trên báo “Văn”. Cái gì đã mất, mất luôn theo thời cuộc xoay vần.

Du Tử Lê cho biết: “Tuy còn mấy chục câu thôi, nhưng nội dung bài thơ, từ đầu đến cuối, vẫn là một bài thơ nói về thảm cảnh chiến tranh. Người phụ trách phần kiểm duyệt vẫn để lại cho bài thơ của tôi những câu cực kỳ “phản chiến” như: “…Ngước lên nhìn huyệt lộ – bầy quạ rỉa xác người – (của tươi đời nhượng lại) – bữa ăn nào ngon hơn – làm sao tôi nói được…” Hoặc: “…Trên xác người chưa rữa – trên thịt người chưa tan – trên cánh tay chó gậm – trên chiếc đầu lợn tha…”

Mấy chục năm sau, bài thơ thời thế lại chạy qua một “cỗ máy kiểm duyệt” khác, êm ái và nhẹ nhàng, biến thành bài thơ tình. Dấu vết chiến tranh hoàn toàn biến mất. Sự đau đớn oằn oại vì chiến cuộc của tác giả được sơn phết, tô vẽ, biến thành sự buồn khổ vì tình:

“đừng bao giờ em hỏi
vì sao mình yêu nhau
vì sao môi anh nóng
vì sao tay anh lạnh
vì sao thân anh rung
vì sao chân không vững…”

Tất nhiên là bao giờ cũng có những lời tình ngay trong hoàn cảnh thảm khốc nhất. Khi cận kề cái chết, người ta nghĩ tới nhau, gọi tên nhau, dù không thể trối trăng.

Thi sĩ tâm sự: “Nói cách khác, tình yêu chỉ là phần phụ; với những câu hỏi được đặt ra cho những người yêu nhau, giữa khung cảnh chết chóc kia, là gì? Nếu không phải là những tuyệt vọng cùng, tất cả sự vô nghĩa chói gắt của kiếp người?”

Hôm nay, 57 năm sau, đọc lại bài thơ, tôi không khỏi bâng khuâng và tự hỏi, làm thế nào để một bài thơ thảm khốc biến thành một bản tình ca bất hủ, nói lên sự cách chia của đôi lứa, bằng hai câu kết buồn mênh mông như một mặt hồ. Hai câu không hề có trong bài thơ gốc, nhưng nghe cũng rất du tử lê!

“Chỉ cách một mặt hồ
Mà muôn trùng chia xa!”

Nguyễn Hữu Nghĩa

***

KHÚC THUỴ DU

như con chim bói cá
trên cọc nhọn trăm năm
tôi tìm đời đánh mất
trong vụng nước cuộc đời

như con chim bói cá
tôi thường ngừng cánh bay
ngước nhìn lên huyệt lộ
bầy quạ rỉa xác người
(của tươi đời nhượng lại)
bữa ăn nào ngon hơn
làm sao tôi nói được

như con chim bói cá
tôi lặn sâu trong bùn
hoài công tìm ý nghĩa
cho cảnh tình hôm nay

trên xác người chưa rữa
trên thịt người chưa tan
trên cánh tay chó gặm
trên chiếc đầu lợn tha
tôi sống như người mù
tôi sống như người điên
tôi làm chim bói cá
lặn tìm vuông đời mình

trên mặt đất nhiên lặng
không tăm nào sủi lên

đời sống như thân nấm
mỗi ngày một lùn đi
tâm hồn ta cọc lại
ai làm người như tôi?

mịn màng như nỗi chết
hoang đường như tuổi thơ
chưa một lần hé nở
trên ngọn cờ không bay
đôi mắt nàng không khép
bàn tay nàng không thưa
lọn tóc nàng đêm tối
khư khư ôm tình dài

ngực tôi đầy nắng lửa
hãy nói về cuộc đời
tôi còn gì để sống
hãy nói về cuộc đời
khi tôi không còn nữa
sẽ mang được những gì
về bên kia thế giới
thuỵ ơi và thuỵ ơi

tôi làm ma không đầu
tôi làm ma không bụng
tôi chỉ còn đôi chân
hay chỉ còn đôi tay
sờ soạng tìm thi thể
quờ quạng tìm trái tim
lẫn tan cùng vỏ đạn
dính văng cùng mảnh bom
thuỵ ơi và thuỵ ơi
đừng bao giờ em hỏi
vì sao mình yêu nhau
vì sao môi anh nóng
vì sao tay anh lạnh
vì sao thân anh rung
vì sao chân không vững
vì sao anh van em
hãy cho anh được thở
bằng ngực em rũ buồn
hãy cho anh được ôm
em, ngang bằng sự chết