Phạm Đình Bá: Trở lại chuyện “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạch”

Chỉ số Hiệu suất Môi trường (EPI) là nỗ lực hợp tác giữa các nghiên cứu từ Đại học Yale và Đại học Columbia, hợp tác cùng Diễn đàn Kinh tế Thế giới để tạo ra một hệ thống đo lường toàn diện cho sức khỏe môi trường toàn cầu. (1)

Hệ thống xếp hạng này đánh giá 180 quốc gia theo 58 thông số khác nhau, được tổ chức thành 11 hạng mục riêng biệt. Mỗi quốc gia nhận được điểm từ 1 đến 100, điểm cao hơn cho thấy hiệu suất môi trường vượt trội và điều kiện sống trong sạch hơn.

Khung EPI hoạt động trên 3 trụ cột cơ bản tạo thành xương sống của đánh giá môi trường. Sức khỏe Môi trường tập trung vào cách các quốc gia bảo vệ dân khỏi các mối nguy hiểm về môi trường, xem xét các tiêu chuẩn chất lượng không khí, hệ thống vệ sinh, khả năng tiếp cận nước uống, ô nhiễm kim loại nặng và các hoạt động quản lý chất thải.

Sức sống Hệ sinh thái đo lường cách các quốc gia quản lý tài nguyên thiên nhiên và bảo tồn đa dạng sinh học, bao gồm rừng, nghề cá, nông nghiệp, ô nhiễm không khí và tài nguyên nước thông qua các hoạt động bền vững.

Hiệu suất Biến đổi Khí hậu đánh giá các quốc gia dựa trên các chính sách giảm thiểu và thích ứng của họ, đánh giá cam kết của họ trong việc giảm phát thải khí nhà kính và chuyển đổi sang các nguồn năng lượng tái tạo.

Trong danh sách EPI năm 2024với 180 nước, Việt Nam đứng thứ 180 với 24.6 điểm, Lào thứ 178 với 26.3 điểm, Myanmar đứng thứ 177 với 27.1 điểm, Cambodia thứ 170 với 31.2 điểm, Philippines thứ 169 với 32.1 điểm, và Thái lan thứ 90 với 45.7 điểm, …. Các nước làm việc tốt là Estonia thứ 1 với 75.7 điểm, Luxembourg thứ 2 với 75.1 điểm, Đức thứ 3 với 74.5 điểm, Finland thứ 4 với 73.8 điểm, và Anh Quốc thứ 5 với 72.6 điểm, ….

Ở Việt Nam, câu “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạch” xuất hiện lần đầu trong bối cảnh thảm họa môi trường biển miền Trung năm 2016, khi hàng loạt cá chết bất thường dọc bờ biển từ Hà Tĩnh đến các tỉnh duyên hải miền Trung. Sự kiện này liên quan đến việc Công ty Gang thép Formosa Hà Tĩnh xả thải độc hại ra biển, gây ô nhiễm nghiêm trọng.

Trong khoảng từ 2016 đến 2018, thể chế đảng-nhà nước chần chừ và thiếu minh bạch trong cách xử lý thảm họa Formosa. Câu “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạch” không chỉ là tiếng nói phản kháng trước thảm họa mà còn phản ánh khát vọng dân chủ và trách nhiệm giải trình của dân lên thể chế trong bối cảnh môi trường ngày càng xuống cấp. 

Hiện nay, các thành phố lớn đang trải qua tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng, ảnh hưởng đến hàng triệu người dân mỗi ngày. Tại Hà Nội, bụi mịn được xác định là nguyên nhân chính gây ô nhiễm, với khảo sát 2022-2023 ghi nhận nồng độ PM2.5 trung bình từ 26-52 μg/m³, cao hơn 1,1-2,1 lần tiêu chuẩn quốc gia và vượt xa khuyến nghị 5 μg/m³ của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). (2)

Ông Lê Hoài Nam, Phó Cục trưởng Cục Kiểm soát ô nhiễm ở Bộ Tài nguyên và Môi trường, thừa nhận tại một hội nghị rằng các khảo sát chất lượng không khí từ năm 2019 liên tục cho thấy ô nhiễm trầm trọng tại các đô thị lớn, đặc biệt là Hà Nội và các tỉnh phía Bắc như Hải Phòng, Bắc Ninh, Hải Dương. (2)

Tổn thất sức khỏe là rất lớn. Theo WHO, ô nhiễm không khí tại Việt Nam gây ra ít nhất 70.000 ca tử vong mỗi năm, là nguyên nhân gây tử vong cao thứ hai sau ung thư. Ông Nguyễn Minh Tân, Phó Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường Hà Nội, cho biết khi nồng độ PM2.5 tăng, mỗi năm có khoảng 1.100 người nhập viện vì bệnh tim mạch, 3.000 người nhập viện vì bệnh hô hấp. (3) (4)

Tại Sài gòn, tình hình cũng không khả quan hơn. Theo ứng dụng Air Visual, nhiều khu vực ghi nhận chỉ số chất lượng không khí ở mức báo động đỏ đến nguy hại cho sức khỏe. Có ngày, nồng độ bụi mịn PM2.5 lên tới 74,6 µg/m³—gấp gần 15 lần khuyến nghị của WHO. (5)  

Khủng hoảng ô nhiễm không chỉ là con số—mà là cuộc chiến hàng ngày của người dân như chị Lê Thị Huyền ở Hà Nội, người vẫn đốt rác trên đồng dù bị cấm. Khi được hỏi, chị trả lời: “Tôi chưa từng nghe về lệnh cấm. Nếu không đốt thì biết làm gì với đống rác này?“. Điều này cho thấy khoảng cách giữa chính sách và thực tiễn. (3)

Tác động kinh tế cũng đáng kể—ô nhiễm không khí có thể khiến Việt Nam thiệt hại tới 14 tỷ đô la Mỹ (khoảng 7% GDP) và làm giảm thu nhập đô thị tới 20%. Vấn đề này còn tiềm ẩn nguy cơ bất ổn xã hội khi người dân ngày càng bất mãn với tình trạng môi trường. (4)

Nguồn nước lại là nguồn ô nhiễm và nguồn bất bình đẳng trong tiếp cận. Tiếp cận nước sạch vẫn là thách thức lớn với nhiều người. Chỉ khoảng 55% nhu cầu nước sạch đô thị, bao gồm những trường học và bệnh viện, có hệ thống nước máy. Dân nông thôn chủ yếu sử dụng nước từ mặt sông, suối, giếng nông và nước mưa—những nguồn dễ bị ô nhiễm. (6)

Khủng hoảng kim loại nặng trong nước uống là vấn đề đáng ngại. Nồng độ kim loại nặng như asen, sắt, mangan trong nước ngầm đồng bằng sông Hồng, sông Cửu Long thường vượt ngưỡng an toàn của WHO. Một nghiên cứu tại ven biển phía Bắc cho thấy 50%-60% mẫu nước giếng có hàm lượng asen, chì vượt mức khuyến nghị, nguy cơ ung thư do asen và crom cao hơn mức chấp nhận. (7, 8)

Khủng hoảng nước sạch ảnh hưởng nặng nề đến các nhóm yếu thế và những cộng đồng dễ bị tổn thương. Tại huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa, người dân tộc Mường từng phải dùng nước gần nghĩa địa, gây ô nhiễm nghiêm trọng. Đại diện World Vision nhận định: “Nguồn nước này bị ô nhiễm nặng, dẫn đến tiêu chảy, nhiễm trùng mắt, thiếu máu và thậm chí ngạt thở ở trẻ em.” (9)

Gánh nặng tài chính cũng lớn cho những người không tiếp cận được nguồn nước sạch. Trung bình mỗi gia đình nghèo phải chi khoảng 310.000 đồng mỗi tháng để lấy nước, một số tiền lớn khiến nhiều người rơi vào cảnh nghèo đói. (9)

Cuộc khủng hoảng rác thải ở Việt Nam đang hiện hữu rõ rệt và ngày càng gia tăng. Bên cạnh những mặt nổi ở nhiều đô thị, có những khoảng không gian nơi dân sống chung với mùi rác. Khủng hoảng rác thải tại nhiều thành phố ngày càng nhức nhối. Mỗi ngày, cả nước thải ra khoảng 68.000 tấn rác thải rắn, 60% từ đô thị, dự kiến tăng 16% vào năm 2025. Ngành rác thải tiết ra 21 triệu tấn CO2 tương đương/năm, chiếm 6,5% tổng phát thải quốc gia. (10)

Dân sống gần bãi rác chịu ảnh hưởng nặng nề. Ông Lâm Văn Quyết sống cách bãi rác ở Củ Chi khoảng 3km nhưng vẫn “ngửi rõ mùi rác mỗi khi xe chở rác đến“. Bãi rác cao 20m, tiếp nhận hơn 3.000 tấn/ngày, ảnh hưởng hàng trăm hộ dân trong bán kính 10km. (10)

Bà Lê Thị Trơn (75 tuổi) ở xã Thái Mỹ mô tả: “Trồng lúa thì cây lên bông nhưng yếu, hạt lép. Trồng cây ăn quả thì chết dần“. Nước ô nhiễm ngấm vào mạch nước ngầm, buộc gia đình bà phải lọc nước để rửa chén, giặt giũ, còn nước uống phải mua riêng. (11)  

Bà Phạm Thị Thanh Hiền, Chủ tịch UBND huyện Củ Chi, cho biết: “Bãi rác lẽ ra phải có vành đai cây xanh cách ly, nhưng 17 năm qua chưa trồng được do thiếu vốn và vướng thủ tục“. Khoảng 400 hộ dân quanh bãi rác không thể canh tác vì đất đã ô nhiễm. (11)

Mối nguy môi trường từ rác thải điện tử và nhựa là tiềm ẩn và đầy đe dọa. Việt Nam là một trong những quốc gia phát sinh rác thải điện tử và nhựa lớn nhất thế giới. Năm 2022, thế giới tạo ra 62 triệu tấn rác điện tử, dự kiến tăng lên 82 triệu tấn vào 2030. Việt Nam phát sinh 1,8 triệu tấn rác nhựa/năm, khoảng 1/3 trôi ra biển, đứng thứ 4 thế giới về phát thải nhựa đại dương. (12) (13)

Tại chợ Nhật Tảo Sài gòn, công việc làm ăn tái chế phi chính thức phát triển mạnh. Những người như anh Đàm Chấn Nguyên đã “cứu sống” máy tính hỏng suốt 20 năm: “Cái gì tận dụng được thì tận dụng, sửa được thì sửa, còn lại bán phế liệu“. Điều này cho thấy tinh thần sáng tạo của người dân và sự thiếu hụt hệ thống quản lý rác thải từ thể chế. (12)

Đảng Cộng sản xác định xử lý rác thải nhựa là “nhiệm vụ ưu tiên“, được ghi rõ trong các văn kiện cấp cao. Tuy nhiên, một phân tích chỉ ra: “Khung pháp lý đã có, nhưng thách thức lớn nhất là thực thi hiệu quả“. (13)

Các tổ chức quốc tế đang hỗ trợ Việt Nam nâng cao năng lực giám sát chất lượng không khí, cảnh báo sớm và tăng cường mạng lưới cảm biến. Chương trình Giám sát không khí cộng đồng Việt Nam đang triển khai các cảm biến giá rẻ tại 13 trường học, học sinh tham gia xác định vị trí lắp đặt và sử dụng dữ liệu để vận động chính sách. (14)

Việt Nam đang ở ngã ba đường về sức khỏe môi trường. Các số liệu và câu chuyện cho thấy đất nước vừa đối mặt với thách thức lớn, vừa nỗ lực xây dựng khung pháp lý và sáng kiến mới. Khoảng cách giữa chính sách và thực thi còn lớn, người dân thường là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.

Tương lai sức khỏe môi trường phụ thuộc vào việc tăng cường thực thi quy định, mở rộng tiếp cận nước sạch, phát triển quản lý rác thải bền vững, ưu tiên giảm ô nhiễm song song với phát triển kinh tế. Quan trọng nhất, tiếng nói và trải nghiệm của cộng đồng bị ảnh hưởng cần được đặt làm trung tâm trong các quyết sách.

Những câu chuyện của ông Lâm Văn Quyết, bà Lê Thị Trơn, chị Lê Thị Huyền và hàng triệu người khác nhắc nhở chúng ta rằng đằng sau con số là số phận con người—và chính tiếng nói của họ và trải nghiệm của họ sẽ là kim chỉ nam cho chính sách môi trường trong tương lai.

Phạm Đình Bá

——————-

Nguồn:

1.       Yale University. Environmental Performance Index 2024 

2.       VNExpress. Hanoi suffers years of excessive fine dust levels 15/11/2024 

3.       The Straits Times. Vietnam drags feet over ‘urgent’ pollution problem 01/03/2025  .

4.       Fulcrum – Nguyen Khac Giang. ‘Airpocalypse’ Now: Vietnam at Crossroads of Progress and Pollution 19/02/2025.

5.       iLotusLand. 18/10/2023 

6.       Vina Capital Foundation. Clean water 2025 

7.       El-Nagdy I, Abdel-Hameed I. A review of study on heavy metal concentrations in source of water in Vietnam. Zagazig Journal of Agricultural Research. 2022;49(2):209-19.

8.       Ngoc NTM, Chuyen NV, Trang NTT, Han PV, Son HV, V Wattenberg E, et al., editors. Human health risk due to heavy metal contaminated water exposure in a coastal area of Northern Vietnam. ISEE Conference Abstracts; 2024.

9.       Made Blue Foundation. Clean drinking water for minorities in Vietnam 15/10/2019

10.     Dialogue Earth. Can incinerators solve Vietnam’s waste crisis? 22/10/2014 

11.     VNExpress. Life in the vicinity of HCMC’s largest waste dump-landfill 31/07/2023

12.     The Associated Press. E-waste is overflowing landfills. At one sprawling Vietnam market, workers recycle some of it 02/05/2024

13.     Fulcrum – Nguyen Khac Giang. Turning the Tide: Vietnam’s War Against Plastic Waste 23/11/2023 

14.     gov.vn. UNDP-WHO supports VietNam in addressing air pollution 15/11/2024  .