Lê Hữu: Nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông, “người lính già không bao giờ chết” (15/3/1932–26/2/2018)

Anh đến thăm, áo anh mùi thuốc súng

Một người bạn tôi, từ nhiều năm trước, nói rằng anh thích câu hát ấy. Anh không nói vì sao anh thích, chỉ nói “Như thế mới là nhạc lính.”

Anh bạn tôi đã phải lòng câu hát ấy khi vừa nghe cất lên. Mãi đến nay, sau bao nhiêu năm anh vẫn yêu câu hát ấy; hơn thế nữa, còn nói rằng đấy là bài nhạc lính hay nhất. Tôi chắc anh thích bài hát vì thích câu hát đượm mùi thuốc súng ấy. Chỉ những ai từng đi lính, từng sống cuộc đời lính chiến hay từng có người thân yêu là lính trận mới biết thế nào là “áo anh mùi thuốc súng”. 

Đôi lúc người ta yêu một bài hát chỉ vì yêu câu hát nào đó trong bài. Bài nhạc lính anh bạn tôi yêu thích ấy là một bài của Nguyễn Văn Đông, “Mấy dặm sơn khê”.

“Lòng này thách với tang bồng”

Nhạc lính, trong một nghĩa nào đó, từng là “nhạc thời trang” ở miền Nam Việt Nam một thời nào. Dòng nhạc thời trang đặc biệt này khá phổ biến và có tuổi thọ đo được bằng chiều dài cuộc chiến tranh hai miền Nam-Bắc, dài hơn bất cứ loại nhạc thời trang nào khác. Nhạc lính thịnh hành nhất cũng vào thời điểm cuộc chiến lên đến mức khốc liệt nhất. 

Trong những năm dài chinh chiến ấy, nhiều ca khúc khá hay viết về người lính và đời lính của các nhạc sĩ ở trong và ngoài quân ngũ, ngợi ca tinh thần chiến đấu anh dũng, sự hy sinh cao cả và thầm lặng của người lính chiến. Nhạc lính Nguyễn Văn Ðông là một trong số ấy. Hơn thế nữa, nhạc lính của ông mang những nét rất “riêng”, được rất nhiều người yêu nhạc (là lính hoặc không phải lính) yêu thích.  

Nhạc lính Nguyễn Văn Ðông, như đời lính của ông, là cuộc chiến đấu gian khổ, là những lần xông pha trận mạc, là những cuộc hành quân không như là đi… picnic để đem cánh hoa rừng về tặng em (“Người yêu của lính”, Anh Chương – CH) mà luôn cận kề những bất trắc, hiểm nguy. 

Ở một đôi bài Nguyễn Văn Ðông, giai điệu có lúc gần gũi với nét nhạc phóng khoáng, mênh mang của Lâm Tuyền (tác giả “Tiếng thời gian”, “Khúc nhạc ly hương”, “Hình ảnh một buổi chiều”…). Lời nhạc Nguyễn Văn Ðông như có “khẩu khí” riêng, đôi lúc phảng phất cái khẩu khí đầy vẻ thi vị trong thơ Quang Dũng, Thâm Tâm hoặc Chinh phụ ngâm khúc, tạo sắc thái đặc biệt và tiêu biểu cho dòng nhạc lính của ông. Có thể nói, Nguyễn Văn Ðông là một trong những nhạc sĩ sử dụng sớm nhất những từ ngữ “đường mây”, “sơn khê”, “giang đầu”, “quan tái”, “quan san”, “sa trường”, “biên thùy”, “tang bồng”, “khanh tướng”, “hội trùng dương”… Những từ ngữ khá cổ điển nhưng qua nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ thích ứng, lại đặc biệt có vẻ phù hợp với chất “lính tráng”, làm dậy lên những cảm xúc rất “lính”, khiến nhạc lính Nguyễn Văn Ðông như có một “khí hậu” riêng, mang mang thi vị của hơi thơ cổ, đồng thời nhuốm vẻ bi tráng và lãng mạn như bức họa đẹp và buồn của một “thuở trời đất nổi cơn gió bụi”. ⁽¹⁾ 

“Đường mây” chẳng hạn, trong câu hát ngược xuôi theo đường mây… hay đường mây chân núi xa là từ ngữ cũ, rất cũ, từ thuở… Chinh phụ ngâm khúc (Sứ trời sớm giục đường mây…), khi được đưa vào lời nhạc Nguyễn Văn Ðông lại như có vẻ “mới” và nghe nhiều “chất lính”.

Người lính trong nhạc Nguyễn Văn Ðông là lính trận, lính tác chiến, những người lính áo anh mùi thuốc súng, những người lính vừa mới trở về từ chiến trường lửa đạn.

Hơn bất cứ nhạc sĩ nào khác viết về lính, nhạc Nguyễn Văn Ðông làm nổi bật lý tưởng của người quân nhân cầm súng chiến đấu. Mặc “ai công hầu, ai khanh tướng”, người đi vì lý tưởng đã vẽ lên những hình tượng đẹp, lãng mạn và đầy hào khí của những chàng Kinh Kha thời đại. 

“Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh”, ⁽²⁾ những chàng trai đất Việt nặng một lời thề, mang tổ quốc trên vai, mang tình yêu nước trong tim, hàng hàng lớp lớp theo nhau lên đường. Từng đoàn người tiếp bước những đoàn người đi viết tiếp những trang sử hào hùng của dân tộc Việt. 

Chút tình riêng đành gác lại, vì tình nước sâu hơn tình lứa đôi. 

“Chiều mưa biên giới” (1956), một trong những bài nhạc lính rất được yêu thích của Nguyễn Văn Ðông, là trường hợp khá đặc biệt. Bài hát nổi tiếng do hai sự kiện: thứ nhất, nhờ sự trình diễn thành công của nghệ sĩ Trần Văn Trạch qua các làn sóng phát thanh và truyền hình Paris, dẫn đến một hợp đồng thu thanh bài hát bằng hai thứ tiếng Việt, Pháp với một hãng dĩa lớn của Pháp, là việc chưa từng có trong lịch sử tân nhạc Việt thời bấy giờ; thứ hai, nhờ quyết định… cấm phổ biến của Bộ Thông Tin thời ấy, lý do là lời nhạc không thích hợp. 

Vì sao cấm phổ biến? Vì sao “lời nhạc không thích hợp”? Nghe lại “Chiều mưa biên giới”, ta không thấy có “vấn đề” gì đáng gọi là cấm kỵ. Có thể là những lời lẽ như thế này chăng:

Người lính chiến… mất phương hướng, không biết sẽ đi đâu, về đâu! Hoặc những câu hát:

Người lính chiến “nhìn trời hiu quạnh”, lòng còn vương vấn chút tình riêng.

Nếu không phải vì những lời nhạc kể trên, có thể là do giai điệu u uẩn, man mác của bài nhạc dễ làm… nản lòng binh sĩ, làm suy giảm tinh thần chiến đấu của quân đội(!).

Những câu hát ấy, thực sự chẳng thấm tháp vào đâu so với những bài bản “phản chiến” phổ biến tràn lan những năm về sau này, như là Tôi có người yêu chết trận Pleime… (“Tình ca người mất trí”, Trịnh Công Sơn), Quyết chối từ chém giết anh em… (“Chính chúng ta phải nói”, Trịnh Công Sơn), hoặc Anh trở về bại tướng cụt chân… (“Kỷ vật cho em”, Phạm Duy & Linh Phương), Ngày mai đi nhận xác chồng… / Anh lên lon giữa hai hàng nến chong… (“Tưởng như còn người yêu”, Phạm Duy & Lê Thị Ý)…

“Chiều mưa biên giới” bị cấm phổ biến chỉ vì ra đời… sớm vài năm, trở thành một trong những bài nhạc đầu tiên được khoác cho cái tên gọi “phản chiến”.

“Chiều mưa biên giới” trở thành bài nhạc lính tiêu biểu của Nguyễn Văn Ðông, gắn liền với tên tuổi của ông, gắn liền với giọng ca Trần Văn Trạch, gắn liền với câu hát Lòng trần còn tơ vương khanh tướng / thì đường trần mưa bay gió cuốn / còn nhiều anh ơi!… vừa mang tính “triết lý” về đời lính, vừa đượm vẻ… “lãng mạn Nguyễn Văn Ðông”.

Lãng mạn Nguyễn Văn Ðông

Trong suốt chiều dài lịch sử của dân tộc luôn có những năm thái bình thịnh trị và những năm chinh chiến điêu linh. Khi vận nước ngả nghiêng, những chàng trai thời loạn đã hiến dâng tuổi trẻ, lên đường theo tiếng gọi của non sông, bỏ lại sau lưng những mộng ước chưa tròn. Hình tượng người lính chiến qua dòng nhạc Nguyễn Văn Ðông, ngoài lý tưởng, lòng yêu nước thương dân, tinh thần hy sinh và chiến đấu, vẫn không thiếu nét lãng mạn của “chí lớn chưa về bàn tay không, thì không bao giờ nói trở lại…” ⁽³⁾

Mấy ai ra đi hẹn về dệt nốt tơ duyên

(Mấy dặm sơn khê)

Lãng mạn Nguyễn Văn Ðông đẹp tựa câu thơ cũ, “Chàng từ đi vào nơi gió cát…”, ⁽¹⁾ câu thơ về những chàng trai, những chàng lính chiến ôm mộng hải hồ, bạn cùng sương gió. Trên khắp các nẻo đường đất nước, từ miền địa đầu giới tuyến đến những nơi đầu sóng ngọn gió, từ những tuyến đầu lửa đạn đến những tiền đồn heo hút xa xăm, nơi đâu cũng in hằn dấu chân người lính. 

Lãng mạn Nguyễn Văn Ðông đẹp tựa huyền thoại “trăng treo đầu súng” trong một phiên gác đêm xuân giữa vùng hành quân đồi núi chập chùng. 

Những câu hát gợi nhớ câu lục bát Nguyễn Du, 

Lãng mạn Nguyễn Văn Ðông không chỉ ở những bản tình ca gợi nhớ những mùa xuân thanh bình một thuở, như là Chiều nay hoa xuân bay nhiều quá!… hay Chiều nay thấy hoa cười chợt nhớ một người (Nhớ một chiều xuân) mà còn ở trong những câu hát của một mùa chinh chiến. 

Trong khói lửa chiến tranh, bên cạnh những nỗi bất trắc, tình yêu vẫn nở hoa, như những đóa hồng vẫn nở bên những hầm hố và hàng rào kẽm gai. Vẫn có chút tình yêu làm quà tặng cho những người lính cầm súng chiến đấu, vẫn có những ánh mắt nụ cười, những bàn tay đan tay trong câu chuyện tình thời chiến, câu chuyện tình “người hùng và giai nhân”.

(Khúc tình ca hàng hàng lớp lớp) 

Tình yêu thường xen lẫn thân phận người lính xa nhà, xa người mình thương yêu. “Chàng thì đi cõi xa mưa gió / Thiếp lại về buồng cũ gối chăn”. ⁽¹⁾ Một người đi, một người ở lại và những năm chờ tháng đợi mỏi mòn.

Con đường đấu tranh gian khổ còn dài, những chuyến về thăm, những lần về phép, người lính chiến dừng chân trong chốc lát, rồi lại lên đường, lại miệt mài đi khi quê hương còn tiếng súng, khi máu xương còn rơi.

Đôi lúc người nghe bắt gặp đâu đó trong lời nhạc Nguyễn Văn Ðông những câu hát thật là đẹp. 

“Tơ trời”?… Là sợi nắng lung linh hay sợi mưa phùn giăng mắc? Tơ trời mong manh hay những phút giây gần nhau cũng mong manh như những sợi… tơ trời?

Người lính trong nhạc Nguyễn Văn Ðông vẫn có những phút để hồn mình lắng xuống, để lòng mình bâng khuâng vì một sắc hoa, một mầu áo.

Và cuộc đời lính chiến, nhờ vậy, cũng sẽ đẹp thêm lên một chút. 

Người lính trong nhạc Nguyễn Văn Ðông không phải là không có trái tim đắm say mộng mơ (“Ai nói với em”, Minh Kỳ & Huy Cường). Những ước mơ của người lính thật đơn sơ và trắng như mây chiều.

“Mơ ước” gì vậy? Nếu không phải là nỗi ước mơ của những người đi đấu tranh để mang về mùa xuân mới cho quê hương.

Nét nhạc Nguyễn Văn Đông nghe mênh mang, dào dạt, phóng khoáng ở mọi thể điệu. “Hải ngoại thương ca” thể hiện tình cảm phấn chấn như những bước chân đi tới, như niềm tin phơi phới vào một ngày mai sáng tươi. “Mấy dặm sơn khê” có tiết tấu chậm rãi hơn, tình cảm sâu lắng hơn, phác họa nét đẹp của người lính ngược xuôi trên khắp nẻo đường đất nước. “Khúc tình ca hàng hàng lớp lớp” là bức tranh hoành tráng về đời lính được vẽ bằng những giai điệu dạt dào tình nước, khi réo rắt khi trầm bổng, khi lãng mạn như một khúc tình ca, khi hùng tráng như một khúc quân hành.      

“Nghìn sau nối nghìn xưa”

Hình tượng người lính chiến, khắc họa qua dòng nhạc Nguyễn Văn Ðông, như được “nâng” lên ở tầm mức cao hơn và đẹp hơn. Lý tưởng của những người trai anh dũng hiến thân vì tổ quốc như được tô đậm hơn, chính nghĩa của cuộc chiến đấu gian khổ của quân dân miền Nam như được soi sáng hơn. Người đời, qua đó, thấy yêu mến và gần gũi hơn những người lính, thấy cảm kích và ngưỡng phục những hy sinh cao cả và thầm lặng của người chiến binh vì nước quên mình. Không thể nào không cám ơn ông, cám ơn người nhạc sĩ đã gieo vào lòng người những mối cảm xúc sâu đậm, những ấn tượng đẹp và sắc nét về người lính và đời lính.  

Sau bao mùa tang thương dâu bể, sau bao nhiêu giông tố dập vùi, “người lính già” Nguyễn Văn Ðông vẫn một niềm tin sắt son vào hồn thiêng sông núi, vẫn chưa mất niềm tin vào vận mệnh đất nước. 

Nghìn sau nối nghìn xưa, những thế hệ tiếp nối những thế hệ, những bàn chân tiếp nối những bàn chân, rộn ràng theo nhau lên đường đi xây lại những ước mơ chưa thành tựu của những người đã nằm xuống cho một vận hội mới về trên quê hương.

“Mai sau dù có bao giờ”, ⁽⁴⁾ nghe lại những khúc hát về người lính và đời lính, những khúc hát của một mùa ly loạn, hẳn người đời vẫn còn nhớ tới những người hùng tên tuổi hay những chiến sĩ vô danh, những người con yêu của tổ quốc, những người “nhẹ xem tính mệnh như mầu cỏ cây”, ⁽¹⁾ những người đã hy sinh cả máu xương, đã hiến dâng cả tuổi trẻ, cả những năm tháng tươi đẹp nhất của đời người cho tình yêu đất nước. Những bài hát về người lính anh dũng cầm súng chiến đấu để bảo vệ từng tấc đất quê hương, như những bài nhạc lính Nguyễn Văn Ðông, mỗi lần nghe lại là mỗi lần nghe dậy lên một niềm kiêu hãnh, một nỗi tự hào về một thiên anh hùng ca của dân tộc.

Trong những phút cuối tiễn đưa người lính, người nhạc sĩ Nguyễn Văn Ðông, nổi lên một sự kiện hiếm hoi, dòng người đón đợi dọc hai bên đường đã cùng lúc đưa tay chào kính chiếc áo quan theo cung cách quân đội khi tiễn biệt một chiến hữu. Đám táng ông lặng lẽ, như cuộc sống ông thầm lặng những năm cuối đời, chỉ có những vẻ mặt lặng câm, những cánh tay chào kính biểu lộ lòng tôn kính, quý trọng và nỗi tiếc thương ngậm ngùi. 

Giữa thinh không, giữa những phút thinh lặng ấy còn nghe vẳng điệu kèn réo rắt, Nước non còn đó / một tấc lòng / không mờ xóa cùng năm tháng… 

Chinh chiến đã qua một thì, ⁽⁵⁾ nhưng những bài nhạc lính Nguyễn Văn Đông vẫn còn nghe cất lên đâu đó như dư âm của một mùa chinh chiến và hình tượng hào hùng của người lính chiến miền Nam vẫn còn đọng lại mãi trong tâm tưởng biết bao người, gợi nhớ câu nói bất hủ của một danh tướng Hoa Kỳ, Douglas MacArthur, “Những người lính già không bao giờ chết; họ chỉ có nhạt mờ đi thôi.” 

Lê Hữu

(Trích sách Âm Nhạc của Một Thời, Lê Hữu)

—————–

⁽¹⁾ Chinh phụ ngâm khúc, Ðặng Trần Côn/Ðoàn Thị Ðiểm

⁽²⁾ Tây tiến, thơ Quang Dũng

⁽³⁾ Tống biệt hành, thơ Thâm Tâm

⁽⁴⁾ Kiều, thơ Nguyễn Du

⁽⁵⁾ Người về, nhạc Phạm Duy

* Nguồn ảnh: nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông