Hoàng Tuấn Công: Thế nào là “liệu cơm gắp mắm” và “nếm mật nằm gai”?

“Liệu cơm gắp mắm”:

Trong chương trình Vua Tiếng Việt (1/11/2024), cố vấn chương trình, Nhà thơ Hữu Việt giảng:

“Người ta nói là liệu cơm gắp mắm, ngoài cái việc tức là nếu mình mà gắp nhiều quá thì nó mặn, thì nó đem nó mất ngon đi, nhưng mà nó còn ý nghĩa sâu sắc hơn, tức là chúng ta phải liệu cái chừng mực trong cái công việc, hay trong hành xử làm sao cho nó hợp lí,…”

Cách giảng trên đây là một kiểu “Dĩ hư truyền hư”, làm hỏng cả di sản tục ngữ của cha ông (*).

1- GIẢNG SAI NGHĨA ĐEN

Xưa kia, nhà nông thiếu thốn đến từng hạt muối trắng. Với thức ăn thì càng thiếu thốn, khan hiếm. Tương cà, mắm mặn phải chia ra ăn dần ăn dè trong cả năm (Thịt cá là hương hoa, tương cà là gia bản – Tục ngữ). Câu tục ngữ “Có cà thì thôi gắp mắm”, “Có dưa thì chừa rau”, “Liệu cơm gắp mắm”, khuyên người ta phải tằn tiện, vén khéo, có cái này ăn thì cái kia phải để dành; phải tính toán, chi dùng sao cho tiết kiệm, vừa đủ, tránh lãng phí. Thế nên ông Lê Văn Bài (Thanh Hoá) mới có đôi câu đối:

– Tích cốc phòng cơ, chớ xa hoa, hãy nhớ thiên tai còn khắc nghiệt,

– Liệu cơm gắp mắm, không lãng phí, đừng quên đất nước vẫn chưa giàu.

Và ông quan triều Lê Nguyễn Minh Triết (1578 – 1673) thuở hàn vi từng có bài thơ “Hà tiện”, trong đó “Dặn vợ có cà đừng gắp mắm”:

“…Dặn vợ có cà đừng gắp mắm,

Bảo con bớt gạo bỏ thêm khoai.

Thế gian mặc kẻ cười hà tiện,

Ta chẳng phiền ai chẳng luỵ ai.”

(Hà tiện)

Riêng với mắm, mỗi bữa ăn người ta phải trù liệu để “gắp ra” sao cho vừa đủ dùng cho cả nhà. Nếu gắp quá nhiều, mắm thừa (đã đụng đũa vào) thì không thể bỏ lại vào chĩnh/vại nữa (bỏ mắm đã ăn dở vào dễ hỏng cả chĩnh mắm), mà để lại ăn bữa sau thì không bảo quản được.

Mắm ăn thừa để lại mất ngon, úp đầu chạn cuối chạn, cuối cùng bỏ đi, rất phí phạm. Thế nên dân gian mới có câu ca:

Liệu cơm mà gắp mắm ra,

Liệu cửa liệu nhà em lấy chồng đi

Nữa mai quá lứa nhỡ thì

Cao thì chẳng tới thấp thì chẳng thông.

(Ca dao)

Hãy lưu ý các cụm từ “liệu cơm” và “gắp mắm ra” của dân gian.

“Cơm” ở đây bao gồm tất cả đồ ăn thức uống trong một bữa ăn. Ví dụ “Nấu cơm cho ba người ăn” là chuẩn bị bữa ăn cho ba người. “Liệu cơm gắp mắm” có nghĩa là tính toán nhu cầu thức ăn tương ứng với lượng cơm và số người ăn cơm. Bởi thế “gắp mắm” không phải là “gắp” để “bỏ vào bát của người ăn cơm”, “để trộn mắm” với cơm trong bát, mà là “gắp mắm” từ trong chĩnh/vại RA BÁT nhỏ, để DÙNG LÀM THỨC ĂN CHUNG cho BỮA CƠM CỦA CÀ NHÀ.

Như thế, “Liệu cơm gắp mắm” ở đây là lời khuyên phải biết tiết kiệm, tính toán, trù liệu, tránh tình trạng “gạo thiếu cơm thừa” (cái này mới là đáng để đúc kết thành tục ngữ), chứ không phải khuyên người ta cách ăn mắm sao cho vừa miệng, “gắp nhiều quá ấy thì nó mặn, thì nó đem nó mất ngon đi”.

Dân gian đâu có hời hợt, nông cạn như vậy.

Nên nhớ, dù trên mâm chỉ có hai món, mắm và rau chăng nữa thì cũng không ai gắp đầy mắm vào bát một lần, sau đó trộn đều, rồi nếu lỡ có quá tay, mặn đắng cũng đành ăn liên tù tì cho hết cả bát, đến bát sau lại chuyển sang ăn những rau là rau. Vả lại, câu tục ngữ nói về sự tính toán, trù liệu, tiết kiệm trong ăn uống, chi dùng, chứ đâu phải kinh nghiệm ẩm thực, mà bảo “nếu mình mà gắp nhiều quá ấy thì nó mặn, thì nó đem nó mất ngon đi”?

2- GIẢNG NGHĨA BÓNG THIẾU CHÍNH XÁC

Lời giảng “liệu cái chừng mực trong cái công việc, hay trong hành xử làm sao cho nó hợp lí” dành cho câu tục ngữ “Liệu cơm gắp mắm” không rõ ý, thậm chí là thiếu chính xác. Bởi nếu hiểu câu giải thích của vị cố vấn gồm hai ý: Liệu cái chừng mực trong công việc làm sao cho hợp lí, thì quá chung chung, mơ hồ; còn hành xử sao cho hợp lí, thì “hành xử” là nói về thái độ, cách xử sự, ứng xử giữa người và người, chứ không phải cách thức tiến hành công việc.

Vậy nghĩa của câu “Liệu cơm gắp mắm” nên được giảng như thế nào?

Như chúng tôi đã phân tích ở trên, “Liệu cơm gắp mắm” vốn có nghĩa đen (hiện vẫn được dùng trong thực tế), đó là ước lượng, trù liệu để lấy mắm ra ăn sao cho vừa đủ, tiết kiệm, không lãng phí. Nghĩa bóng được hiểu khá rộng: 1-Căn cứ vào yêu cầu, hoàn cảnh cụ thể mà trù tính, liệu biện cho hợp lý, sát đúng; 2-Tuỳ theo điều kiện, khả năng cụ thể của mình mà đưa ra cách làm thích hợp.

Có thể đưa ra một số ví dụ. Ít người ăn mà lại nấu cơm quá nhiều, hoặc ngược lại, nhiều người ăn mà lại nấu cơm quá ít; lại như tiền không có nhưng lại bày vẽ ra làm quá lớn,… thì đều có thể gọi là KHÔNG BIẾT LIỆU CƠM GẮP MẮM. Đây không phải là “hành xử”, mà là tính toán, trù liệu trong công việc.

Với thành ngữ tục ngữ, một khi không hiểu đúng nghĩa đen, thì khó lòng mà hiểu nghĩa bóng cho sâu sắc và chính xác.

Như vậy, thêm một lần nữa, Vua Tiếng Việt không chỉ thất bại với mục đích “giúp người chơi và khán giả khám phá sự phong phú, giàu có và thâm thúy của tiếng Việt” do chính Chương trình này luôn tự đề cao, mà ngược lại còn phá hỏng cả di sản tục ngữ của cha ông.

Hoàng Tuấn Công

9/12/2024

——–

(*) Ghi chú: Cách giải thích của cố vấn chương trình Vua Tiếng Việt có thể được xem là “Dĩ hư truyền hư”, bởi từ năm 2022, chúng tôi đã có bài viết “TRAO ĐỔI VỚI TÁC GIẢ BÀI “LIỆU CƠM GẮP MẮM”, phản biện lại rất nhiều cái sai, trong đó có một điểm sai giống như vị cố vấn Vua Tiếng Việt đã giảng (Đoạn chúng tôi chia sẻ trên đây được trích ra một phần từ bài viết này). Mời bạn đọc tham khảo ở đây:

***

Nông dân nào “nếm mật nằm gai”?

Trong chương trình Vua Tiếng Việt ngày 18/10/2024, khi nói đến thành ngữ “Nếm mật nằm gai”, cố vấn chương trình là Nhà thơ Lữ Mai đã giảng cho người chơi và khán giả hiểu như sau:

“Cái câu nếm mật nằm gai lại theo một nghĩa khác. Tức là nói đến cái việc khổ sở, cái điều khó khăn, cực nhọc trong cuộc đời. Có thể nói những người nông dân cực khổ nếm mật nằm gai trong một hoàn cảnh nào đó”.

Lời giảng trên đây không đúng, kể cả về nghĩa từ vựng và cách dùng.

“Nếm mật nằm gai”, hay “Nằm gai nếm mật” đúng là có nói về những “cái việc khổ sở, cái điều khó khăn, cực nhọc”. Tuy nhiên, đây là một câu thành ngữ gốc Hán, xuất phát từ điển cố, điển tích cụ thể, bởi vậy, muốn hiểu và dùng cho chính xác thì phải biết được nguồn gốc của điển cố, điển tích.

Điển tích thành ngữ “Nằm gai nếm mật” (gốc Hán Ngoạ tân thường đảm; ngoạ 臥 = nằm; tân 薪 = củi khô, cỏ gai dùng để đun nấu; thường 嘗 = nếm; đảm 膽 = mật đắng của động vật), có nhiều dị bản nhưng đại để như sau:

Thời Xuân Thu, nước Việt bị nước Ngô đánh bại ở Cối Kê. Vua tôi nước Việt là Câu Tiễn tuy được tha mạng, nhưng bị bắt đem về và thường ngày phải phục dịch hầu hạ vua Ngô, chịu mọi khổ sở nhục nhằn.

Khi vua Ngô bị ốm nặng, để tỏ lòng trung, Câu Tiễn thường tự nếm phân vua để đoán biết bệnh tình. Khi được vua Ngô tin tưởng và thả về, Câu Tiễn không sống trong an nhàn mà tự đày ải thân mình, thường nằm trên củi khô lởm chởm, cỏ gai sắc nhọn, lại hằng ngày nếm mật đắng để tự nhắc nhở không quên chuyện cũ, nung chí phục thù. Sau mười năm trời khổ công chuẩn bị lực lượng, Câu Tiễn nhiều lần xuất binh, và cuối cùng đánh bại quân Ngô, vua Ngô Phù Sai dù được tha mạng sống nhưng cuối cùng đã tự sát trong hổ thẹn.

Về sau “Ngoạ tân thường đảm – 臥薪嘗膽 – Nằm gai nếm mật” được dùng với nghĩa: Tự đày ải thân mình để nuôi chí phục thù; Chịu đựng mọi gian khổ, quyết mưu đồ việc lớn.

Trong “Bình Ngô đại cáo”, Nguyễn Trãi đã dùng điển tích này để nói về Lê Lợi và nghĩa quân Lam Sơn “Thường đảm ngoạ tân giả cái phi nhất nhật” (Nếm mật nằm gai há phải một hai sớm tối), nhiều năm sống trong rừng sâu núi thẳm “Khi Linh Sơn lương cạn mấy tuần/ Lúc Khôi Huyện quân không một đội”, chịu đựng bao gian khổ, quyết tâm đánh đuổi giặc Minh, giành lại giang sơn.

Hoặc như “Nằm gai nếm mật” còn được gắn với những năm tháng Nguyễn Ánh cùng tướng sĩ “Nằm gai nếm mật chung nỗi ân ưu/ Mở suối bắc cầu riêng phần lao khổ.” (Nguyễn Văn Thành – Văn tế nghĩa sĩ trận vong), v.v…

Toàn là gương mặt các nhân vật lịch sử mưu đồ việc lớn cả!

Như vậy, “Nằm gai nếm mật” không có nghĩa là “việc khổ sở, cái điều khó khăn, cực nhọc trong cuộc đời”, NÓI CHUNG, mà chỉ sự NUÔI CHÍ PHỤC THÙ, hoặc CHỊU ĐỰNG GIAN KHỔ ĐỂ MƯU TÍNH VIỆC LỚN. Theo đây, dù cày sâu cuốc bẫm, một nắng hai sương, gian khổ cực nhọc chăn nuôi lợn gà, khó khăn thiếu thốn đến đâu, nhưng dùng thành ngữ “Nếm mật nằm gai”, hay “Nằm gai nếm mật” trong câu “những người nông dân cực khổ nếm mật nằm gai trong một hoàn cảnh nào đó”, là hoàn toàn không phù hợp.

Thật khó hiểu. Cả một ê kíp hùng hậu của Vua Tiếng Việt, “tiền kì”, “hậu kì” đủ cả mà không ai nhận ra cái lỗi sai thô thiển đó.

Hoàng Tuấn Công

 (7/12/2024)