Lê Hữu: Ngày xuân, dạo chơi Phố Ông Đồ

Nhà thơ Vũ Đình Liên, giá mà còn tại thế, dạo bước trên những hè phố đông vui vào những ngày cận Tết, hẳn ông sẽ ngạc nhiên và thích thú biết bao khi trông thấy có lắm “Ông đồ trẻ” đang mải mê “hoa tay thảo những nét, như phượng múa rồng bay”. Biết đâu nhà thơ lại chẳng ngẫu hứng thêm một câu thơ vào bài thơ cũ của mình cho hợp tình, hợp cảnh. 

Mỗi năm hoa đào nở
lại thấy Ông đồ già
cùng nhiều Ông đồ trẻ 

bày mực Tàu, giấy đỏ
bên phố đông người qua

Những Phố Ông Đồ ngày xuân

Những “phố đông người qua” ấy ngày nay được gọi là những “Phố Ông Đồ”, dập dìu tài tử giai nhân trong những ngày Tết đến Xuân về. Thường thì các Phố Ông Đồ này khởi sự hoạt động từ trung tuần tháng Chạp và kéo dài cho đến ngày rằm tháng Giêng của năm mới. 

Các sinh hoạt nhộn nhịp ở những Phố Ông Đồ này đã trở thành quen mắt với người dân trong nước, từ Sài Gòn, Hà Nội cho đến các tỉnh thành, khá thu hút khách du xuân. Bên trong các gian hàng ở những khu phố này nổi bật hình ảnh nhiều ông đồ phục sức khăn xếp, áo the, bày biện mực tàu giấy đỏ, bút nghiên lỉnh kỉnh khá vui mắt. Những mặt hàng hấp dẫn người xem gồm các bức thư pháp, thư họa, câu đối chúc xuân, tranh thủy mặc, tranh ký họa chân dung trên các chất liệu đủ loại như giấy, vải, lụa, gấm, gỗ, đá, tre, nứa hay các vật dụng quen thuộc như quạt lụa, mành tre, chén dĩa bằng sứ… mang đến màu sắc tươi thắm và không khí rộn ràng mùa xuân.

Phố Ông Đồ ở góc đường Duy Tân và Hồng Thập Tự (tên cũ), Sài Gòn và Phố Ông Đồ ở Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Hà Nội được biết đến nhiều nhất và cũng có lắm ông đồ tài danh nhất.

Thư pháp, nói đơn giản là nghệ thuật vẽ chữ, còn gọi là thư họa. Một bức thư họa là một bức tranh chữ, được “vẽ” bằng chữ Hán-Nôm hoặc chữ thuần Việt, như một thông điệp ý nghĩa gửi cho người được tặng. Bức thư họa đẹp thường mang tính sáng tạo và biểu cảm, đường nét hoa mỹ và thanh thoát, thể hiện phong cách ung dung, thư thái “Tâm, Bút hợp nhất” của người chấp bút.

Theo tập tục ngày Tết, khách du xuân tìm đến các ông đồ để “xin chữ” với mong ước gặp được những may mắn hoặc đạt được những ước mơ thầm kín trong năm mới. Các ông đồ “cho chữ” như mang đến cho khách những điều tốt lành theo ý nguyện.

Điểm khác biệt và lý thú so với hình ảnh các ông đồ ngày xưa là phần lớn các ông đồ ngày nay có tuổi đời khá trẻ thuộc mọi ngành nghề. Nhiều “ông đồ” đang còn là học sinh hoặc sinh viên các trường đại học Mỹ Thuật, hoặc thành viên các Câu lạc bộ thư pháp, hoặc đơn thuần chỉ là yêu thích nghệ thuật thư pháp. Còn lại là những cụ đồ chính hiệu của những thế hệ trước với “nội lực thâm hậu”, tinh thông cả chữ Hán-Nôm lẫn chữ quốc ngữ và giàu kiến thức về văn học.

Một trong những “ông đồ” trẻ nhất và được biết đến nhiều nhất là Ông đồ Võ Tuấn Xuân Thành, sinh năm 2000. Ít ai ngờ rằng cậu bé Xuân Thành đã tìm đến nghệ thuật thư pháp năm cậu lên 8 tuổi khi được cùng mẹ dạo xuân trên Phố Ông Đồ Sài Gòn. Đứng ngắm nhìn các ông đồ thi triển thư pháp với đường nét uốn lượn đẹp mắt như rồng bay phượng múa, cậu bé thích quá và từ đó cậu say mê theo đuổi thú chơi tao nhã này. 

Sau mười năm dày công khổ luyện bút nghiên, đến nay tay nghề của “cậu đồ” này tăng tiến vượt bực đến mức mỗi lần khách đến “xin chữ”, không đợi khách thỉnh cầu, chỉ cần nhìn ngắm thần thái của khách trong giây lát, cậu lẳng lặng phóng bút và ra đúng ngay “chữ” đáp ứng tâm tư, nguyện vọng của khách. Mỗi lần “xuất chiêu” đường nét bay bướm lả lướt, từ nét thanh nét đậm, nét dọc nét ngang đến nét cong nét ngoặc đều uyển chuyển và dứt khoát, không thua gì các ông đồ tiền bối.

Có ông đồ trẻ thì cũng phải có “bà đồ trẻ” chứ, tại sao không? Tuy chỉ là số ít so với các “cậu đồ”, các “cô đồ” này luôn là nét xuân duyên dáng, mang đến sự quyến rũ, tươi mát cho các Phố Ông Đồ. Tính cách dịu dàng đầy nữ tính của các “cô đồ” lại khá phù hợp với những nét uốn lượn nhẹ nhàng, thanh thoát của thư pháp. Cũng dễ hiểu vì sao gian hàng của các “bà đồ trẻ” này luôn được khách chiếu cố nhiều hơn gian hàng của những ông đồ khác. 

Bên trong gian hàng trang trí đẹp mắt của một cô đồ treo lơ lửng những tấm thư họa xinh xinh, những Tâm, Tài, Đức, Trí, Phúc, Lộc, Thọ, An, Khang… 

“Chú chọn được chữ nào chưa?” cô đồ trẻ ngước nhìn tôi, mỉm cười.

“Chưa.” Tôi lắc đầu, đảo mắt nhìn qua một lượt. “Chú không tìm thấy chữ Nhẫn.”

“Những chữ khác cũng hay vậy, chú không chọn được chữ nào sao?”

“Chú chỉ muốn chữ Nhẫn thôi. Chú đi gần hết đời mình mà vẫn học chưa thông chữ này.”

“Khó vậy sao, để cháu viết cho chú nhé.”

Cô đồ trẻ nhúng ngọn bút lông vào nghiên mực. Những ngón tay xinh xắn, nét bút mềm mại, uyển chuyển.

“Chú về treo tấm này ở chỗ nào trông thấy mỗi ngày. Thế nào chú cũng nhẫn được thôi.” Cô đồ cười tươi, trao tôi túi đựng tấm thư họa với dây tua đỏ. 

“Cám ơn, chú cũng tin vậy. Nét bút của cháu, lời dặn của cháu, nụ cười xuân của cháu nữa sẽ giúp chú thuộc bài.”

Cô đồ trẻ không nhận tiền, nói biếu tặng ông khách lớn tuổi. Tôi lắc lắc đầu, đưa phong bao lì xì, “Chú xin được chữ Nhẫn, cháu lấy được chữ Lộc, không ai nợ ai nhé.”

Trong số những “Cô đồ trẻ” quen thuộc tại các Phố Ông Đồ không thể không nhắc đến những khuôn mặt khá đặc biệt, chẳng hạn Cô đồ Yoshino Eri, đến từ Nhật Bản. Cô gái người Nhật có khuôn mặt thanh tú và thích mặc áo dài Việt Nam đã sớm phải lòng thư pháp Việt sau những năm theo học khoa tiếng Việt tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội.

“Thư pháp Việt không dễ,” cô bày tỏ. “Khi viết một chữ, một câu thơ nào đó, em phải hiểu được ý nghĩa, phải cảm nhận được cái hay, cái đẹp của nó và để nó thấm thật sâu trong tâm hồn mình thì mới viết đẹp được.”

Đặc biệt, “Cô đồ ngoại” này còn thực hiện những bức thư pháp song ngữ Việt-Nhật, như một hình thức “phối hợp nghệ thuật”, cho thấy thư pháp là không biên giới và đưa con người từ những miền đất nước xa xôi lại gần với nhau.

Có “cô đồ Nhật” thì cũng có “anh đồ Tây”. Ông đồ ngoại này tên Jean Sébastien, 42 tuổi, quốc tịch Pháp, từng có tám năm học tiếng Việt, bảy năm sinh sống ở Hà Nội. 

Học tiếng Việt đã khó, học thư pháp lại càng khó hơn; tuy nhiên, khi đã bén duyên với thư pháp Việt, Jean quyết chí “tầm sư học đạo” từ những thầy đồ tên tuổi. Anh chàng miệt mài khổ luyện cho đến ngày “xuống núi”, cầm được trong tay tấm giấy chứng nhận tác phẩm thư pháp của mình. “Những ngày đầu phải cầm bút, mài mực hàng ngày, tay rất mỏi”. Jean kể. “Viết bút lông không dễ chút nào. Phải cầm cây bút sao cho chắc tay mà vẫn linh hoạt, nét bút dứt khoát mà vẫn mềm mại, uyển chuyển.”

Đến nay Jean đã là hình ảnh “ông đồ ngoại” quen thuộc, mặc áo the, đội khăn xếp ngồi cho chữ khách Việt trong một gian lều tại Hội chợ Xuân ở Văn Miếu – Quốc Tử Giám.

“Thư pháp đã giúp tôi nuôi dưỡng tâm hồn,” Jean chia sẻ. “Để có một bức thư pháp đẹp, người viết cần đặt cảm xúc vào nét chữ, như vậy nét chữ mới bay bổng, liền mạch. Qua nghệ thuật thư pháp, đời sống tinh thần tôi thêm phong phú cùng với cảm giác bình an, thư thái. Tôi cũng hiểu thêm về văn hóa Việt Nam, về con người và đất nước này.”

Hình ảnh ông đồ già của những Tết xưa tuy có phôi pha nhưng không mất đi bao giờ. Một trong những ông đồ già ở Phố Ông Đồ Hà Nội được nhiều người ngưỡng mộ là nhà thư pháp Vũ Ngọc Kỳ, cháu ruột của nhà thơ Vũ Đình Liên, tác giả bài thơ nổi tiếng Ông đồ già. Gian hàng thư pháp của ông đồ vận áo the, khăn xếp có chòm râu bạc và khuôn mặt phúc hậu này lúc nào cũng được vây kín bởi khách du xuân đủ mọi lứa tuổi để “xin chữ”. Không chỉ “cho chữ” thôi, ông đồ chuyên nghiệp này còn bình chữ và ngâm nga thơ xuân cho khách thưởng thức.

Mặc dù không có những Phố Ông Đồ, trong mọi sinh hoạt đón Tết vui Xuân của cộng đồng người Việt, như Hội chợ Tết do Tổng Hội Sinh Viên Việt Nam tổ chức hàng năm ở Nam California, người Việt ở hải ngoại vẫn có cơ hội thưởng lãm các ông đồ già, trẻ phóng bút viết thư pháp làm tái hiện hình ảnh thân quen của những Tết xưa đầm ấm và những mùa xuân thanh bình một thuở.

Thư pháp là tình yêu  

Chẳng tham ruộng cả, ao liền

Chỉ tham cái bút, cái nghiên anh đồ (Ca dao)

“Thư pháp như là tình yêu,” đấy là lời tâm tình của Nguyễn Quý, ông đồ trẻ có ngoại hình khá bắt mắt nên rất “đắt khách” trong những ngày Tết, được các cô gái trẻ đẹp vây quanh, tỏ sự ngưỡng mộ. Nhiều cô xin được chụp ảnh chung và “tạo dáng” bên cạnh người mẫu ông đồ. 

Không chỉ “cho chữ” thôi, khách còn được ông đồ trẻ này hướng dẫn tận tình về nghệ thuật viết thư pháp. 

“Tôi có thể cho bạn kỹ thuật để viết nhưng tôi không thể cho bạn cảm xúc và tâm hồn,” ông đồ trẻ này nói. “Bạn phải tự mình viết ra nét chữ của riêng mình. Chúng ta có thể viết cùng một chữ nhưng cảm xúc và tâm hồn thì không thể nào giống nhau được.”

Sự xuất hiện ngày càng nhiều “Ông đồ trẻ” những năm gần đây trở thành hình ảnh quen thuộc, gần gũi, được yêu mến và mang lại chút ý nghĩa cho cuộc sống. Cho dù những “ông đồ già” của những Tết xưa ngày càng mai một, chúng ta không phải ngậm ngùi, không phải băn khoăn “Những người muôn năm cũ, hồn ở đâu bây giờ!” Những người trẻ hôm nay đã biết xắn tay áo hướng về phía trước. 

“Chúng ta đừng làm như ông đồ xưa, dần dần vắng bóng trong cuộc đời này.” Thiền sư Thích Nhất Hạnh từng chia sẻ. “Chúng ta phải tái sinh ngay lập tức để trở thành ông đồ nay. Chỉ có ông đồ nay mới làm thỏa mãn được những nhu yếu của người ngày nay.” ^(*)

Thư pháp chắt lọc những “chất ngọc” trong kho tàng tiếng Việt. Trong các bức thư họa, người ta đọc được những câu đối, những ca dao, tục ngữ, những áng thi ca đầy “hương sắc quê mình”.

Tiếng Việt còn, nước Việt còn

Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài 

Chúc Tết đến trăm điều như ý 

Mừng Xuân sang vạn sự thành công

Tết trong nhà, Tết ra ngoài phố 

Lộc trên trời, lộc xuống nhân gian

Chiều Ba Mươi đầu bù tóc rối, hiu hắt tiễn năm tàn

Sáng Mùng Một mắt sáng môi tươi, rộn ràng mừng xuân mới…

Trong lúc người Việt có tâm huyết với vận mệnh dân tộc ở trong và ngoài nước đang lên tiếng báo động về sự nhen nhúm của những mưu toan gọi là “cải cách chữ viết tiếng Việt” thì những cố gắng tìm đến cái hay cái đẹp của “tiếng nước tôi” qua nghệ thuật thư pháp của các ông đồ già, trẻ là tiếng nói mạnh mẽ của quyết tâm gìn giữ sự trong sáng, lành mạnh của ngôn ngữ tiếng Việt.  

Thật may một điều, chúng ta vẫn còn những “Ông đồ nay”, nói như Thiền sư Thích Nhất Hạnh.  Đâu đó, giữa những hối hả đua chen của “đời cơm áo” vẫn còn rải rác những tấm lòng yêu thương luôn muốn làm đẹp cho cuộc sống, như những nụ hoa nở ngày đầu xuân. Người Việt yêu quý tiếng Việt, yêu quý phong tục tập quán của đất nước mình vẫn chưa mất niềm tin.

Vẻ đẹp của thư pháp tiếng Việt là vẻ đẹp tâm hồn thanh khiết, của Chân, Thiện Mỹ và “gìn vàng giữ ngọc”. Các bức thư pháp gửi đi thông điệp của tình yêu tiếng Việt và lòng yêu mến, tự hào về bản sắc văn hóa của người Việt.  

Nói như ông đồ trẻ Nguyễn Quý, “Thư pháp là tình yêu.” 

Lê Hữu

^(*) “Hẹn nhau mùa hoa đào sang năm”, Thiền sư Thích Nhất Hạnh