Hải Di Nguyễn: AI sẽ ảnh hưởng nghệ thuật thế nào?

Trong vài tháng vừa qua, một trong những chủ đề được gây chú ý nhiều nhất là sự phát triển và khả năng của AI (artificial intelligence, tức trí tuệ nhân tạo): không chỉ ChatGPT mà những công cụ tạo hình ảnh từ chữ như Midjourney, DALL-E, hay Stable Diffusion. Đi kèm là nhiều tranh luận khác về ảnh hưởng của AI và tương lai của nghệ thuật.

Nghệ thuật của AI có phải là nghệ thuật không?

Đây là một trong những câu hỏi gây tranh cãi nhất hiện nay, đặc biệt khi một tác phẩm AI của Jason M. Allen đoạt giải tại Colorado State Fair năm 20221, và trong năm 2023, tác phẩm chiến thắng một cuộc thi nhiếp ảnh của Úc được tiết lộ là sản phẩm của AI2.

Một mặt, ai đó có thể nói chuyện đó có quan trọng không khi người thường không thấy sự khác biệt và tác phẩm đoạt giải? Nhưng mặt khác, đó có phải là nghệ thuật không khi không có dấu ấn riêng của cá nhân, không có hồn trong đó, và tổng hợp hình ảnh có sẵn?

Một câu hỏi liên quan là: những người tạo ra “tác phẩm” bằng AI có phải là nghệ sỹ không?

Họa sỹ và nghệ sỹ kỹ thuật số (digital artist) nói dĩ nhiên là không, chẳng ai cần có năng khiếu hay kỹ năng để tạo “nghệ thuật AI”, và cũng không đem lại cái riêng của cá nhân. Nhưng những người sử dụng AI hoặc chỉ đơn giản bảo vệ AI lại nói người ta cũng phải có trí tưởng tượng và khả năng sáng tạo chọn prompt để tạo thành hình.

Một số cũng kêu gọi bỏ hai chữ AI art mà thay bằng synthography, gọi mình là synthographer3, và so sánh nó với nhiếp ảnh, nói nhiếp ảnh gia cũng không tạo ra cái gì mới mà chỉ chụp cái đã có sẵn4. Đó tất nhiên là nhầm lẫn về nhiếp ảnh—nhiếp ảnh gia thật sự không chỉ giơ máy lên và chụp.

Vấn đề của AI

Khoan nói về khả năng của AI, vì công nghệ sẽ ngày càng phát triển, vấn đề lớn nhất của AI hiện nay là về bản quyền, và cũng vấn đề đạo đức: tác phẩm của AI tạo ra bằng cách tổng hợp hình ảnh sẵn có, và theo nghĩa nào đó là lợi dụng.

Thử tưởng tượng bạn là nghệ sỹ kỹ thuật số và tác phẩm của bạn, như vô số tác phẩm khác, được “học” để tạo thành “AI art” và công nghệ hiện nay không cho phép con người lần về bản gốc, nhưng đồng thời bạn cũng phải cạnh tranh với AI cho việc làm và giải thưởng.

AI có thể thay thế nghệ sỹ không?

Tôi cho rằng những người nghĩ dần dần AI sẽ phát triển tới mức tạo được một tác phẩm ngang tầm với Shakespeare hay Rembrandt không thực sự hiểu gì về nghệ thuật, nhưng ai nghĩ AI hoàn toàn không phải là mối đe dọa lại rất ngây thơ.

Một mặt, nghệ thuật là một cách truyền đạt ý tưởng và thể hiện cảm xúc, và người nghệ sỹ có thể chịu ảnh hưởng từ nhiều người khác nhưng vẫn đem vào đó cái riêng của mình. Làm sao nghệ thuật của AI có thể đạt đến đỉnh cao nếu không có hồn, không có suy nghĩ lẫn cảm xúc, không có cái cá nhân, và không có gì để truyền đạt và kết nối với người khác?

AI cũng là machine learning (học máy), một dạng tổng hợp từ hình ảnh và phong cách đã có sẵn, làm sao có thể phá cách và đi tiên phong như một Van Gogh hay một Elon Schiele hay một Picasso? Midjourney hay DALL-E có thể tạo ra một hình ảnh theo phong cách của Van Gogh, nó không thể tạo ra một Van Gogh mới.

Trong âm nhạc cũng vậy, có thể có một giọng hát pop hoàn toàn bằng công nghệ như Hatsune Miku, nhưng làm sao AI có thể tạo một giọng hát hoàn toàn đặc trưng và đầy cảm xúc như Billie Holiday hay Nina Simone hay Andrea Bocelli?

Nhưng mặt khác, trong nghệ thuật không phải ai cũng là Shakespeare hay Vermeer. AI hiện nay chưa thực sự ảnh hưởng đến văn chương hay âm nhạc. Mối đe dọa chính của AI hiện nay là về hình ảnh, đặc biệt nghệ thuật kỹ thuật số (digital art), thiết kế đồ họa (graphic design), minh họa, và có thể nghệ thuật 3D và thiết kế video game.

AI sẽ không giết chết hết mọi thứ cho nghệ sỹ, nhưng sẽ là mối cạnh tranh—nếu các công ty có thể sử dụng AI cho thiết kế hoặc quảng cáo, ít tốn kém hơn hẳn nghệ sỹ thực sự, tại sao không? Quan trọng hơn, AI không dừng ở đó và sẽ ngày càng phát triển.

AI sẽ có tác động ra sao đến nghệ thuật?

Một điều có thể chắc chắn là AI sẽ có tác động không nhỏ đến nghệ thuật kỹ thuật số và thiết đồ đồ họa. Chuyện gì sẽ xảy ra khi một số công ty sử dụng AI để tiết kiệm tiền thay vì thuê nghệ sỹ thật? Nghệ sỹ sẽ đối phó và cạnh tranh thế nào? Các nghệ sỹ có kết hợp và tận dụng AI không? Còn vấn đề bản quyền? Phải làm thế nào nếu một tác phẩm của AI rất tương tự với tác phẩm của một người còn sống? Các cuộc thi nghệ thuật hoặc nhiếp ảnh nên có chính sách ra sao, và làm thế nào để phân biệt giữa tác phẩm của người thật và sản phẩm của AI? Các trường học phải làm gì để ngăn chặn sinh viên đồ họa gian lận bằng AI? Chuyện gì sẽ xảy ra nếu những phần mềm như Midjourney hay Stable Diffusion ngày càng phổ biến?

Về lâu về dài, AI art sẽ có tác động ra sao đến toàn xã hội nói chung?

Và đây chỉ là điểm khởi đầu.