Lôi Am: Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất – Trong Tận Cùng Cô Liêu!

Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất (GHPGVNTN) không phải là kết quả của một toan tính tổ chức, càng không phải là một phản ứng thuần túy chính trị nhất thời. Sự ra đời của Giáo hội này là một hiện tượng mang tính lịch sử – không đơn giản là việc hợp nhất các tổ chức Phật giáo rời rạc, mà là một cuộc trỗi dậy âm thầm mà đại hùng của căn tính dân tộc qua biểu tượng của Đạo Phật, khi đất nước lâm vào cơn xoáy dữ dội của chiến tranh, chia cắt và xung đột ý thức hệ.

Đây là một kết tinh tất yếu, chắt lọc từ nhiều lớp trầm tích của văn hóa Việt Nam, trong đó đạo Phật đã không ngừng hiện diện như mạch nước ngầm dưỡng nuôi tinh thần dân tộc qua bao triều đại. Nhưng chính vào giữa thế kỷ XX – thời điểm mà lịch sử Việt Nam bị phân mảnh, giá trị truyền thống bị lung lay bởi cơn lốc Tây phương hóa, và lòng người ly tán giữa đôi bờ chiến tuyến – thì sự xuất hiện của GHPGVNTN trở thành một tiếng nói khẳng định bản lai diện mục của một nền Phật giáo Việt Nam không cúi đầu trước thế lực, không hòa tan vào quyền lực, và cũng không tách rời khỏi nỗi đau của dân tộc.

Đó không phải là một cuộc cách mạng theo nghĩa thông thường, mà là một hành vi giác ngộ tập thể của những người con Phật, khi chúng ta hiểu rằng: nếu không có một Giáo hội thống nhất, nếu không có một cơ chế đại diện tinh thần mang tính dân tộc và tự chủ, thì Phật giáo sẽ chỉ là tiếng vọng rời rạc, dễ dàng bị triệt tiêu bởi các thế lực thế gian – dù mang danh chính quyền, chế độ, hay bất kỳ hình thức nào khoác áo văn minh.

GHPGVNTN ra đời như một đáp lời triệu triệu tiếng thở than của quần chúng Phật tử, những con người bị bỏ rơi giữa những va đập của chính trị nhưng vẫn tha thiết tìm kiếm một nơi nương tựa tâm linh – nơi có thể nghe được một lời kinh không bị bóp méo bởi tuyên truyền, thấy được một bóng áo nâu không bị quy định bởi chính sách, và được thực hành đạo lý mà không cần xin phép ai.

Trong bối cảnh đó, sự hình thành của GHPGVNTN là một phản ứng tự nhiên – theo nghĩa siêu việt – của đạo Phật khi đứng trước khổ đau: không phải trốn chạy, cũng không phải phản kháng bằng bạo động, mà là đứng dậy, quy tụ, thanh lọc và hóa giải. Đó là một dũng khí thâm trầm, không khua chiêng gõ trống, nhưng đủ sức làm chấn động cả một cục diện xã hội, khiến cho ngay cả những người đang nắm quyền cũng phải giật mình trước sức mạnh của một “quyền lực mềm” không đến từ quân đội, tiền bạc hay truyền thông, mà đến từ sự hiện hữu vững vàng của tâm linh và trí tuệ cộng đồng.

Chính vì vậy, GHPGVNTN là một kết tinh – nhưng không chỉ của Phật giáo – mà là kết tinh của hồn nước, của sự cố kết dân tộc trong hình thái tâm linh, là biểu tượng của một Việt Nam không bị chia rẽ vì ranh giới ý thức hệ, không bị đồng hóa bởi những hệ thống quyền lực ngoại lai, mà là một Việt Nam có thể đối thoại với thời đại bằng chiều sâu nội tâm và bề dày đạo hạnh.

I. Bối cảnh lịch sử – xã hội dẫn đến sự ra đời của GHPGVNTN (1951–1964)

Giữa thế kỷ XX, Việt Nam bước vào giai đoạn lịch sử đẫm máu và phân ly, trong đó mọi giá trị văn hóa, tinh thần, tôn giáo đều bị thử thách nghiệt ngã bởi những biến động toàn diện về chính trị, xã hội và địa chính trị toàn cầu. Sau Thế chiến II, cuộc chiến giành độc lập khỏi thực dân Pháp chưa kịp khép lại thì Hiệp định Genève năm 1954 đã chia đôi đất nước: miền Bắc đi vào mô hình xã hội chủ nghĩa với chủ trương bài trừ tôn giáo, còn miền Nam xây dựng Việt Nam Cộng Hòa theo thể chế dân chủ phương Tây nhưng bị chi phối sâu sắc bởi ảnh hưởng của Thiên Chúa giáo và chiến lược địa chính trị Hoa Kỳ.

Trong bối cảnh ấy, Phật giáo – vốn là mạch sống tinh thần ngàn năm của dân tộc, là nơi quy tụ đạo đức, văn hóa và căn tính Việt – lại lâm vào tình trạng bị phân tán, thiếu tiếng nói thống nhất và dần bị gạt ra bên lề cơ chế quyền lực thế tục. Trong lòng đất nước, hình ảnh ngôi chùa – từng là trung tâm học thuật, đạo hạnh và cứu khổ – dần trở nên đơn độc giữa những guồng máy hành chính mới vốn đặt trọng tâm vào quản trị hơn là dưỡng tâm. Tăng sĩ bị xem là “phi sản xuất,” tín đồ bị coi như lớp quần chúng mù mờ cần được “giác ngộ cách mạng,” và đạo Phật – trong cả hai miền – đều bị đẩy vào những góc tối của chính sách.

Tuy nhiên, lịch sử chưa bao giờ làm tắt được ánh lửa thiêng từ đạo Phật Việt Nam. Ngay từ năm 1951, giữa cơn xoáy của thời cuộc, Hội nghị Thống nhất Phật giáo toàn quốc tại chùa Từ Đàm – Huế, với sự quy tụ của mười ba tổ chức, tông phái Phật giáo từ Bắc chí Nam, đánh dấu một nỗ lực tự thân phi thường: lần đầu tiên trong lịch sử cận đại, Phật giáo Việt Nam chủ động bước ra khỏi tình trạng cục bộ tông môn, để tìm đến một hình thái thống nhất – không bằng quyền lực, mà bằng tâm nguyện chung. Sự ra đời của Tổng Hội Phật Giáo Việt Nam từ đó không những là một bước ngoặt tổ chức, mà còn là một lời thề nguyện âm thầm: rằng giữa muôn trùng phân hóa, vẫn còn một con đường dẫn đến hòa hợp chân chính, và đạo Phật sẽ đi con đường đó.

Thế nhưng, bước ngoặt lớn hơn lại đến từ nỗi đau. Biến cố Phật Đản năm 1963, khi chế độ Ngô Đình Diệm chủ trương thiên vị Công giáo và đàn áp Phật giáo – từ việc cấm treo cờ Phật giáo đến đàn áp biểu tình, và cuối cùng là việc tự thiêu thiêng liêng của Bồ-tát Thích Quảng Đức giữa lòng Sài Gòn – đã khiến cả thế giới phải ngoái nhìn. Từ ngọn lửa ấy, một phong trào tranh đấu ôn hòa nhưng bất khuất bùng lên, dẫn dắt bởi trí tuệ, giới hạnh và lòng bi mẫn – chưa từng có trong lịch sử hiện đại.Chính từ cao điểm của niềm đau, trong một đất nước chia cắt, trong một xã hội nơi quyền lực chính trị lấn át luân lý đạo đức, thì sự ra đời của Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất năm 1964 không chỉ là nhu cầu tổ chức mà là một tất yếu lịch sử – mang đầy đủ tính chính danh, tính biểu tượng, và tính khai mở. Đây không phải là một giáo hội theo nghĩa mô hình hành chính tôn giáo đơn thuần, mà là một thực thể sống, được sinh ra từ lòng dân tộc, từ tiếng kêu âm thầm của hàng triệu Phật tử và tăng ni mong mỏi một nơi nương tựa chính danh.

GHPGVNTN từ buổi đầu đã là lời tuyên bố độc lập của một cộng đồng tâm linh không chấp nhận bị áp đặt, không cam chịu đứng ngoài vận mệnh đất nước, nhưng cũng không đánh mất phẩm chất siêu việt của đạo Phật. Nó là tiếng thét của từ bi khi bị bóp nghẹt, là hành động vô úy của một đạo tràng không còn yên lặng trước bất công, là giọt nước tràn ly đã kết tinh thành một dòng chảy mới – vừa ôn nhu như dòng suối Tam Bảo, vừa mạnh mẽ như tiếng chuông chùa giữa đêm vọng động thế sự.

Với sự hiện diện của GHPGVNTN, Phật giáo Việt Nam không còn là “đạo của người tu” tách rời nhân thế, mà trở thành đạo nhập thế, là ánh đuốc giữa đêm đen thời cuộc, và là lời nhắc nhở rằng mọi xã hội, dù văn minh đến đâu, nếu không có gốc đạo lý, sẽ là một thân cây mục ruỗng giữa ánh sáng giả tạo.

II. Sự tương tác giữa văn hóa Đông – Tây và căn tính Phật giáo dân tộc

Thế kỷ XX không chỉ là thời đại của chiến tranh và cách mạng, mà còn là kỷ nguyên của những va đập văn minh – nơi hai luồng tư tưởng lớn của nhân loại: Đông phương huyền nhiệm và Tây phương duy lý, gặp nhau trong trạng thái không dung hòa, mà là đối đầu, chiếm lĩnh và phân định ảnh hưởng. Trong dòng chảy ấy, Việt Nam – với vị trí địa chính trị đặc thù và lịch sử thuộc địa kéo dài – trở thành một trong những nơi chịu tác động trực tiếp và sâu sắc nhất.

Từ cuối thế kỷ XIX, văn hóa phương Tây – với hệ giá trị đặt nền trên khoa học thực chứng, cá nhân luận, chủ nghĩa duy vật và kỹ trị chính trị – đã được du nhập vào Việt Nam qua hệ thống thuộc địa của Pháp. Sự du nhập này không giới hạn là việc thay đổi chính thể hay hành chính, mà là một cuộc can thiệp vào kết cấu sâu thẳm của ý thức dân tộc: từ ngôn ngữ, giáo dục, đến mỹ học, tín ngưỡng và thế giới quan. Con người không còn là một “chủ thể có tâm” gắn liền với cõi giới luân hồi và nhân quả, mà trở thành một “công cụ sản xuất”, một “hạt nhân kinh tế” hay một “đơn vị chính trị” – được đo lường, kiểm soát và động viên theo nhịp điệu của những học thuyết hành động.

Trong khi đó, văn hóa Đông phương – mà ở Việt Nam, cốt lõi là Phật giáo kết hợp Nho – Lão – dân gian – vẫn còn duy trì sức sống lặng lẽ nhưng bền bỉ trong lòng quần chúng. Phật giáo không đơn thuần là một tôn giáo, mà là một hệ sinh thái văn hóa tâm linh, gắn liền với ngôi chùa làng, với hình ảnh người tu sĩ hiền từ, với câu kinh trong mùa an cư, với đạo lý nhân quả luân hồi ăn sâu trong nền móng của xã hội. Văn hóa ấy đặt nền tảng trên sự tự tu, tự tri, tự giải thoát – nơi con người là một tiểu vũ trụ chứa đầy khả năng tỉnh thức chứ không phải một mắt xích trong guồng máy kiểm soát của quyền lực.

Chính sự xung đột âm ỉ nhưng toàn diện giữa hai dòng văn hóa – một bên là tính công cụ, lý tính, chiếm lĩnh của phương Tây; một bên là tính nội quán, từ bi, giải thoát của phương Đông – đã đưa Phật giáo Việt Nam đứng trước một ngã rẽ mang tính sống còn:
Hoặc là tan chảy trong tiến trình hiện đại hóa bằng cách thế tục hóa, biến thành một nghi thức xã hội bị tước bỏ linh hồn;
Hoặc là co cụm, thủ thế trong tông phái, trì níu quá khứ, mất đi năng lực đối thoại với thời đại;
Hoặc – con đường khó khăn nhất – là chuyển hóa từ bên trong, đứng lên tái định vị chính mình trong lịch sử, gìn giữ cốt lõi nhưng mở lối cho tương lai.

Và chính con đường thứ ba ấy đã được GHPGVNTN chọn lựa – không bằng tuyên ngôn ồn ào, mà bằng hành động dấn thân, tổ chức, và trưởng dưỡng tâm linh.

Trong hoàn cảnh chính trị bị phân hóa, xã hội bị tây hóa, và truyền thống bị rạn nứt, GHPGVNTN không phải là một hình thức tổ chức để “quản lý tôn giáo”, mà là một định chế tâm linh phản tỉnh – mang trong mình ý thức sống còn về bản sắc đạo Phật Việt, đồng thời sở hữu trực giác hành động mạnh mẽ để tái cấu trúc đạo Phật trong một thế giới đang thay hình đổi dạng.

Từ bên trong, Giáo hội giữ lấy tinh túy của Phật giáo Nguyên thủy và Đại thừa, phát huy đời sống giới luật, thiền định, trí tuệ và lòng từ; từ bên ngoài, Giáo hội học hỏi phương pháp tổ chức hiện đại, sử dụng truyền thông, giáo dục, cơ cấu điều hành hiệu quả, để thích ứng mà không đánh mất căn nguyên. Đây là một cuộc hóa thân trí tuệ giữa Đông và Tây – lấy tâm linh làm gốc, tổ chức làm phương tiện, phụng sự con người làm cứu cánh.

Với tầm nhìn ấy, GHPGVNTN vừa bảo vệ một di sản – vừa tái định nghĩa di sản bằng cách làm cho nó sống động, hiện hữu trong lòng thời đại. Không sợ tiếp xúc với văn minh mới, nhưng cũng không để bản thân bị hòa tan; không khước từ hiện đại, nhưng cũng không thỏa hiệp với những giá trị hư ngụy của nó.Và vì vậy, Giáo hội trở thành một nút giao vĩ đại giữa hai dòng chảy tưởng chừng đối nghịch: văn hóa truyền thống và hiện đại, tâm linh và lý tính, từ bi và hiệu suất, vô ngã và cá nhân chủ nghĩa. Đó chính là vai trò lịch sử đặc biệt mà không một định chế tôn giáo nào khác ở Việt Nam trong thế kỷ XX – có thể đảm nhiệm một cách trọn vẹn như vậy.

III. Tầm nhìn và sứ mệnh – Từ hiện tại đến tương lai

Nếu sự ra đời của GHPGVNTN năm 1964 là một tiếng nói đứng lên giữa loạn ly để bảo vệ đạo pháp và dân tộc, thì hiện tại và tương lai của Giáo hội lại đặt ra một thách thức khác, lặng lẽ nhưng không kém phần nguy cấp: làm thế nào để giữ được ngọn lửa tâm linh giữa cơn gió lạnh của thời đại số, giữa những đợt sóng cuốn của thực dụng, tiêu thụ và đánh mất cội rễ tinh thần?

Ngày nay, GHPGVNTN đối diện cùng lúc hai gọng kềm khốc liệt:
– Một là sự bức tử chính danh trong lòng đất Mẹ – nơi tổ chức này bị nhà cầm quyền đặt ngoài vòng pháp lý, bị triệt tiêu tư cách pháp nhân, bị chia rẽ bởi thủ đoạn, và bị đồng hóa bởi những tổ chức do nhà nước dựng lên với danh xưng tương tự nhưng không linh hồn.
– Hai là sự lặng lẽ mai một trong lòng cộng đồng hải ngoại, nơi Phật tử trẻ lớn lên giữa những quốc gia phát triển, tiếp cận văn minh vật chất vượt trội nhưng thiếu đi nền tảng tâm linh để nương tựa, và thiếu đi cả ngôn ngữ nội tâm để gọi tên những điều thiêng liêng trong chính mình.

Nếu ngày xưa người Phật tử đấu tranh để được treo một lá cờ, dựng một bàn Phật, mở một khóa giảng, thì hôm nay người Phật tử trẻ đấu tranh với sự trống rỗng trong tâm, không biết mình là ai, từ đâu đến và vì sao phải giữ lấy một truyền thống mà họ không còn nghe được tiếng gọi từ bên trong. Đó là một cuộc băng hoại mềm, không ồn ào nhưng gặm mòn, như con mọt ăn rỗng một pho tượng cổ.

Trong tình thế đó, tầm nhìn của GHPGVNTN không thể dừng lại ở việc bảo tồn hình thức tổ chức, cũng không thể an phận với di sản quá khứ. Sứ mệnh của Giáo hội trong thế kỷ XXI phải là một cuộc hồi sinh nội tâm, trong đó Phật giáo Việt Nam không những là ký ức hay nghi lễ, mà phải trở thành hơi thở sinh động, là ánh sáng hướng dẫn đời sống con người hiện đại – từ giới trẻ đang mất phương hướng đến những người trưởng thành đang bị lún sâu trong vật chất, và cả những người lớn tuổi đang hoài nghi giá trị của chính niềm tin ngày xưa.

Muốn làm được điều đó, GHPGVNTN cần tái lập chính mình như một định chế tâm linh đa chiều, nơi mà đạo lý được giảng từ bục pháp đồng thời được sống động trong từng hình thái xã hội:
– Qua giáo dục đạo lý bằng tiếng nói của thời đại, không chỉ giảng Kinh bằng Hán văn, mà giảng Pháp bằng ngôn ngữ của tâm lý học, của khoa học nhân văn, của truyền thông đa phương tiện;
– Qua Gia Đình Phật Tử và hàng ngũ Huynh trưởng, không chỉ là tổ chức sinh hoạt thiếu nhi, mà là trường học của giới hạnh và lý tưởng, nơi đào tạo lớp người có căn bản tâm linh giữa một thế giới quay cuồng;
– Qua các trung tâm tu học hải ngoại, không chỉ là nơi tổ chức khóa lễ, mà là không gian thực chứng thiền định, nơi Phật giáo gặp gỡ được tinh thần quốc tế hóa mà không đánh mất bản sắc Việt.

Giáo hội ấy – nếu thực hiện được tầm nhìn ấy – sẽ không còn bị ràng buộc trong mô hình “Giáo hội nhà chùa,” mà trở thành một trụ cột tâm linh giữa sa mạc tâm hồn của thế giới hiện đại, nơi con người có thể tìm lại chính mình, không qua tuyên truyền, không qua truyền thống sáo rỗng, mà qua ánh sáng trực tiếp của chánh niệm, trí tuệ và từ bi.

Đó là một tiếng nói nhân bản – không thuộc phe nhóm nào, không dính líu vào cỗ máy chính trị – mà là lời kêu gọi lặng lẽ của tâm linh, vượt qua ý thức hệ, vượt qua biên giới, hướng đến con người trong bản thể mong manh và khát vọng giác ngộ.

Và trên hết, Giáo hội phải là một đạo lộ – không phải con đường đi đến quyền lực hay ảnh hưởng, mà là con đường mở ra phía trong – nơi người Việt dù ở đâu, dù nói tiếng gì, dù thuộc thế hệ nào, cũng có thể trở về với căn tính sâu thẳm nhất của mình: căn tính của một con người biết cúi đầu trước khổ đau, biết sống từ bi giữa hận thù và biết hành xử bằng trí tuệ giữa những mù lòa tập thể.

Đó là lý do vì sao GHPGVNTN – dù bị chối bỏ ở quê hương, dù bị hiểu lầm giữa đồng bào, dù bị lu mờ bởi thời cuộc – vẫn là một ngọn đèn cần thiết trong đêm dài hiện đại. Ngọn đèn ấy không phải để thắng ai, mà để soi lại chính mình. Không để chiếm lĩnh không gian, mà để giữ lại một điểm sáng cho những ai còn lạc hướng trên con đường về nguồn.

IV. Dưới bóng đè của quyền lực thế gian – Kháng cự không bằng bạo lực mà bằng từ lực

Từ sau biến cố 1975, GHPGVNTN bước vào một thời kỳ đen tối nhất trong lịch sử hiện đại – không vì giáo lý sai lầm, không vì nội bộ tan rã, mà vì sự khước từ có hệ thống từ phía một nhà nước độc quyền chân lý, nơi mọi tôn giáo đều bị buộc phải quy phục, đồng phục và phục tùng. Trong trật tự ấy, chỉ những tổ chức tôn giáo được “nhà nước công nhận” mới được phép tồn tại về mặt pháp lý – đồng nghĩa với việc Giáo hội nào còn giữ được tự chủ tâm linh, giữ được lập trường phi chính trị hóa, thì bị gán cho danh xưng “bất hợp pháp.”

GHPGVNTN bị giải thể trên danh nghĩa, bị cô lập trong thực tế, và bị xuyên tạc trong dư luận. Trụ sở bị niêm phong, Tăng sĩ bị sách nhiễu, các trường Phật học bị đình chỉ, sinh hoạt Phật sự bị kiểm soát gắt gao, và sự chia rẽ nội bộ bị kích động từ bên ngoài bằng nhiều hình thức. Nhưng chính trong hoàn cảnh ngặt nghèo đó, những vị lãnh đạo tinh thần như Hòa thượng Thích Huyền Quang, Thích Quảng Độ, Thích Tuệ Sỹ… – những bậc Cao Tăng của thời đại – đã không chọn con đường thỏa hiệp để được tồn tại, mà chọn con đường bất khuất để giữ lại ngọn đèn chánh pháp.

Chư Thầy không chống đối bằng hận thù, không nổi dậy bằng bạo động, không kích động bằng khẩu hiệu – mà trụ lại bằng sự im lặng vĩ đại, bằng chính thân phận bị giam cầm, bằng lời Kinh được đọc trong phòng biệt giam, và bằng niềm tin vào một thứ sức mạnh vô hình: của tâm, của giới hạnh, và của từ bi. Chính điều ấy làm nên phong cách đặc biệt của GHPGVNTN – một tổ chức không có quân đội, không có ngân sách, không có truyền thông đại chúng, nhưng có thể sống còn trong hơn nửa thế kỷ bị truy bức, chỉ nhờ vào niềm tin thanh tịnh và lý tưởng giác ngộ.

Đó là một loại phản kháng không mang hình thức kháng chiến, mà là “vô vi kháng”: chống lại bất công bằng cách sống chính trực, phản kháng tàn bạo bằng hành xử từ hòa, đáp trả hận thù bằng tâm giải thoát. Ở đó, giới luật không những là điều răn tôn giáo, mà trở thành một hình thức bất tuân dân sự thầm lặng – không hợp tác với điều sai, không thoả hiệp với điều ác, và không quay lưng với căn cội của mình dù bị đẩy ra ngoài lề của mọi thể chế.

Ngày nay, bóng đè của quyền lực không còn thuần túy đến từ thể chế chính trị cưỡng bức, mà xuất hiện dưới những hình thái mới:
– Tư bản toàn cầu, nơi giá trị con người bị quy đổi thành con số tiêu dùng, nơi trí tuệ bị thay thế bằng thuật toán quảng cáo, và tâm linh trở thành sản phẩm thương mại;
– Công nghệ kiểm soát, nơi thông tin bị thao túng, đời sống bị giám sát, và tự do tư tưởng bị thay bằng thỏa mãn tức thì;
– Văn hóa tiêu thụ, nơi con người không còn hỏi “tôi là ai, vì sao tôi khổ?”, mà chỉ hỏi “tôi còn thiếu món gì để hạnh phúc?” – một câu hỏi vô vọng dẫn đến rỗng tuếch nội tâm.

Trước những hình thái quyền lực mới ấy, GHPGVNTN không được phép chỉ nhìn lại quá khứ như một niềm tự hào, mà phải trở thành một đạo lộ hiện sinh, có khả năng giải độc cho tâm trí con người hiện đại, phục hồi khả năng tự tỉnh và từ bi của họ giữa những cơn mê sảng tập thể. Sứ mệnh đó đòi hỏi Giáo hội không chỉ kiên định trong lập trường bất hợp tác với các thế lực cưỡng bức, mà còn phải mở rộng vòng tay hợp tác với tất cả ai còn thao thức về chân lý, bất kể tôn giáo, giai cấp, hay quan điểm.

Giữ vững con đường Trung đạo – tức là không thiên về cực đoan phản kháng, cũng không rơi vào cạm bẫy thỏa hiệp – chính là bản lĩnh đạo pháp trong thời đại biến động. Trung đạo không phải là thái độ lưng chừng, mà là trí tuệ vững chãi đi giữa hai bờ mê vọng và cuồng tín, giữa yếm thế và khích động, giữa vô cảm và phẫn nộ.

Trong nghĩa đó, kháng cự bằng từ lực không phải là yếu đuối, mà là biểu hiện tối thượng của nội lực tâm linh. Chỉ khi con người đủ vững vàng trong nội tâm, mới không bị điều khiển bởi sợ hãi, đám đông, hay lợi lộc. Và một Giáo hội đi theo hướng đó sẽ không bao giờ trở thành công cụ cho bất kỳ thể chế nào, mà là trụ cột đạo lý độc lập giữa mọi biến động chính trị, văn hóa, xã hội.

Kết

Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất không ra đời để tranh đoạt quyền lực, càng không dựng lên như một biểu tượng hình thức cho một tôn giáo đóng khung trong chùa chiền, lễ nghi hay khuôn mẫu đã rêu phong. Sự hiện hữu của GHPGVNTN, từ nguyên ủy, đã là một hành động tỉnh thức mang tính cộng đồng – một cuộc phản ứng đạo lý của lương tri dân tộc, đứng lên trước sự hoành hành của bất công, và cũng là một lời phát nguyện sâu thẳm của hàng triệu con người muốn giữ lại linh hồn cho một nền văn hóa sắp bị lấn át.

Trong cơn bão của thế kỷ XX – nơi chiến tranh, ý thức hệ, chủ nghĩa thực dân mới và chủ nghĩa toàn trị đã xé nát từng mảnh của quốc thể, đạo thể và thân phận – Giáo hội xuất hiện như một ngọn lửa âm ỉ mà không tắt, giữ ấm cho dân tộc trong đêm đông của ly loạn, tha hóa và đánh mất cội nguồn. Đó không phải là ngọn lửa rực rỡ để chiếm lấy ánh nhìn, mà là ánh lửa bếp khuya – đủ ấm để người lưu đày còn biết hướng về, đủ sáng để người lạc lối còn nhận ra con đường.

GHPGVNTN là chiếc thuyền vượt sóng nhưng không vì sóng mà lay động bản thể, là biểu tượng của một đạo Phật không chỉ biết ẩn cư thiền thất, mà biết mở lòng giữa pháp trường, giữa ngục thất, giữa cơn biến loạn của thời đại. Trong từng thời khắc khổ nạn, Giáo hội đã không chọn yên thân, mà chọn hành động trong im lặng, hiến dâng trong ẩn nhẫn, giữ lấy sự thật bằng nội lực của từ bi và giới hạnh. Chính vì vậy, sự tồn tại của GHPGVNTN không dựa vào thể chế, vào danh vị hay tài sản, mà dựa vào uy lực đạo đức – thứ quyền lực duy nhất không thể bị tịch thu, kiểm duyệt hay bóp méo.

Ngày nay và trong mai hậu, nếu Giáo hội còn giữ được tinh thần vô úy – không sợ hãi trước bất công, không thỏa hiệp với sự giả trá, không lùi bước trước đe dọa, thì cho dù bị vùi sâu dưới những lớp tro tàn của lịch sử, vẫn là chứng tích sống động của một thời kỳ, một đạo lộ, và một khí phách. Một đạo Phật không ngồi yên trên gác chuông nhìn thế gian chìm trong khổ lụy, mà bước xuống, đồng hành, và hóa giải – bằng tâm không thối chuyển, bằng trí tuệ không biên kiến, bằng tình thương không điều kiện.

Nếu một ngày kia, những trang sử chính thống không còn nhắc đến tên gọi GHPGVNTN, nếu những kẻ thắng trận bôi xóa lịch sử bằng danh nghĩa “hợp pháp” và “chính quy,” thì vẫn còn đó dòng tâm thức không thể bị tiêu diệt – nơi người hậu học sẽ tìm lại được tấm gương của những vị Tăng không cúi đầu, những cư sĩ không quay lưng, những Huynh trưởng vẫn âm thầm gìn giữ ngọn đèn Sen trắng trong tay – dù giữa đêm tối vô minh.

Bấy giờ, Giáo hội này – trong tận cùng cô liêu – đã chọn cách sống không vì mình, và vì vậy mà không ai có thể khiến cho chết đi. Giáo Hội không cần một ngai vàng để xưng vương, cũng không cần một sắc phong để hiện diện, bởi sự hiện hữu của GHPGVNTN là một mạch sống – sống trong ký ức dân tộc, trong niềm tin bất hoại vào Phật pháp, trong từng hạt mầm giới hạnh mà các thế hệ, Tăng ni, Phật tử, Lam viên khắp mọi nơi.

Và đó là lời nhắc nhở không bao giờ phai mờ: Vẫn có một Giáo hội, vẫn còn những Thầy Tăng, đã và đang giữ lấy ngọn đuốc – ngọn đuốt soi sáng con đường cho cả một dân tộc.

Lôi Am