Song Chi: Gặp gỡ đầu năm

Đầu năm, DĐTK có cuộc phỏng vấn, trao đổi qua email với các nhân vật khác nhau về những vấn đề khác nhau của Việt Nam và thế giới. 

Dưới đây là cuộc trao đổi với TS Nguyễn Quang A (từ Hà Nội, Việt Nam), nhà văn Nguyễn Viện (từ Sài gòn, Việt Nam) và nhà báo Hải Di Nguyễn (từ London, UK).

***

Tiến sĩ Nguyễn Quang A:

Doanh nhân, tiến sĩ khoa học, dịch giả, nhà nghiên cứu và nhà hoạt động xã hội người Việt. Ông cũng là thành viên của Diễn Đàn Xã hội Dân sự và là một gương mặt quen thuộc trên các diễn đàn hội luận của VOA, RFA…Ông hiện sống và làm việc tại Hà Nội.

 *Anh dự đoán thế nào về tình hình thế giới trong năm 2025 với việc Tổng thống Donald Trump quay trở lại Tòa Bạch Ốc, cuộc chiến ở Ukraine, xung đột ở Trung Động, mối quan hệ Hoa Kỳ-Nga-Trung Quốc và tình hình biển Đông? 

TS Nguyễn Quang A: 

Năm 2025 là năm đầy biến động và nhiều bất trắc. Sự quay lại nắm quyền của Trump có thể làm suy yếu nền dân chủ Mỹ một cách đáng kể, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Mỹ đã trở thành một chế độ đầu sỏ (oligarchy) và có ảnh hưởng lớn đến sự suy thoái dân chủ đã diễn ra vài chục năm nay trên khắp thế giới. Cuộc chiến tranh Nga xâm lược Ukraina có lẽ khó kết thúc trong năm nay bất chấp lời hứa huyênh hoang của ông Trump. Nga và Trung Quốc sẽ đoàn kết hơn trong một trục ác quái đã hình thành trong vài năm nay để chống Mỹ và các nền dân chủ nhưng chắc không đến mức gây ra một cuộc đại chiến vì Mỹ và Trung Quốc quá phụ thuộc lẫn nhau. Tình hình biển Đông vẫn căng nhưng chắc không châm ngòi cho một cuộc chiến thực sự, nếu các bên, nhất là Trung Quốc, không mất trí.   

*Còn tình hình VN—đối nội và đối ngoại sẽ như thế nào trong năm 2025 với ông Tô Lâm làm Tổng Bí thư đang kêu gọi cải cách, tinh giản bộ máy, bước vào “kỷ nguyên mới” v.v… và dàn lãnh đạo trong Bộ Chính trị hầu hết là công an, quân đội?

TS Nguyễn Quang A: 

Về Việt Nam, giới lãnh đạo mới sẽ tiếp tục củng cố quyền lực trước đại hội XIV của đảng Cộng sản vào năm 2026. Những sự kêu gọi cải cách, tinh gọn bộ máy đều phục vụ cho mục đích đó và sẽ tiếp tục trong 2025 để chuẩn bị cho “kỷ nguyên mới” mà họ cho là sẽ bắt đầu sau đại hội XIV. Người ta kỳ vọng nhiều vào những lời hô hào như vậy, nhưng càng ngày càng rõ là “kỷ nguyên mới” chỉ chú trọng vào tăng trưởng kinh tế với lời hứa tăng trưởng 8% năm nay và hai con số trong những năm sau, một mục tiêu rất khó đạt được (theo tôi quan trọng hơn là duy trì được sự tăng trưởng 6-7% trong thời gian dài có lẽ quan trọng hơn) và sự phát triển không đồng nghĩa với sự tăng trưởng kinh tế. Năm nay sẽ khó có bất kể sự đột phá nào về phát triển với nghĩa phát triển là tự do. Phải xem các vị ấy làm thế nào, nghe thì có thể hay nhưng việc làm mới quan trọng và tương lai dân chủ hóa còn rất xa vời trong bối cảnh thực tế (trong nước và quốc tế) hiện nay.

*Phong trào đấu tranh dân chủ, phong trào xã hội dân sự gần như đã lắng hẳn từ vài năm nay dưới sự kiểm soát, đàn áp của nhà nước, liệu có hy vọng gì trong năm 2025?

TS Nguyễn Quang A: Không trong năm 2025

*Nếu chọn 1 gương mặt, 1 sự kiện cho năm 2024 ở VN, anh sẽ chọn ai, sự kiện gì? Tại sao?

TS Nguyễn Quang A: 

Thầy Minh Tuệ và hoạt động của thầy. Một mình thầy Minh Tuệ đã thức tỉnh nhiều triệu người khỏi nỗi u mê bất chấp mọi sự cấm đoán, thao túng của nhiều thế lực hắc ám bằng việc thực hiện quyền tự do của thầy.

*Ngoài những vấn đề chính trị-xã hội thì theo anh, nhân loại sẽ đối mặt với những thử thách nào lớn nhất trong những năm tới (AI, biến đổi khí hậu, môi trường, dịch bệnh…)?

TS Nguyễn Quang A: AI và những sự hiểu lầm về nó có thể là một mối nguy hiểm không kém biến đổi khí hậu đối với loài người. Rất cần huy động để thức tỉnh nhân loại về hai mối hiểm nguy này, đáng tiếc các cuộc thảo luận hiện nay chưa đủ và có lẽ không đúng hướng (nhất là về AI)

***

Nhà văn Nguyễn Viện:

(tự giới thiệu):

Sinh 1949 tại Hải Dương. Hiện sống tại Saigon. 

Từng làm báo và nhiều thứ khác để kiếm sống. Thơ và văn chỉ là một tiếng nói và một cách tồn tại. 

Đã xuất bản hơn chục đầu sách, hầu hết in tại Mỹ và phát hành trên Amazon.

*Trong năm qua bản thân anh có sáng tác được nhiều không? Là một người “sống và viết ngoài lề/ngoài luồng”, anh nhận thấy tình hình sống và sáng tác vài năm gần đây có sáng sủa hơn, dễ thở hơn hay vẫn vậy?

Nhà văn Nguyễn Viện: 

Trong năm qua, tôi có 3 tác phẩm Thảo mai trên dốc gió, Cõi người ở lại và Nu na nu nống – xứ Mêman được xuất bản bởi Nhân Ảnh (Canada) và phát hành trên Amazon. Ngoài ra, NXB Tiếng Quê Hương (Mỹ) cũng in cho tôi cuốn mới nhất Ở phía đông âm phủ. Tuy nhiên, tất cả những tác phẩm này đều được sáng tác từ trước đó. Tôi rất vui. Riêng cuốn Ở phía đông âm phủ đã được giới thiệu trên VOA, BBC, Việt Báo, Da Màu, Văn Việt… bởi các cây bút Nguyễn Đức Tùng, Ngu Yên và Nguyễn Thị Thanh Bình. Khi viết xong Ở phía đông âm phủ, tôi tưởng như đã cạn kiệt, nhưng may thay, cuộc sống vẫn hiến tặng tôi những cảm xúc đẹp, vì thế tôi cũng làm được khá nhiều thơ. Và tôi rất không muốn khiêm tốn để nói rằng, đó là những bài thơ rất thanh xuân, cho dù thân xác tôi đã sắp thành phế liệu.

Về tình hình sống và sáng tác như chị muốn hỏi, có lẽ báo chí cũng đã nói nhiều. Kinh tế có chút trì trệ, nhưng cuộc sống của người dân cũng không phải vì thế mà khó thở. Cho dù, không khí – theo mọi nghĩa, vẫn ô nhiễm. Tuy nhiên, bản thân tôi hoàn toàn không bị ảnh hưởng gì.  

*Cứ mỗi khi đến mùa trao giải Nobel Văn chương hoặc Giải thưởng Oscars cho điện ảnh là nhiều người Việt lại mơ Việt Nam sẽ có giải. Theo anh, cho đến giờ văn chương, phim ảnh Việt tại sao vẫn chưa có những giải thưởng như vậy? Thiếu cái gì, thưa anh?

Nhà văn Nguyễn Viện: 

Như tôi đã từng phát biểu trong cuộc trò chuyện với nhạc sĩ Tuấn Khanh được đăng trên Giai phẩm Xuân Saigon Nhỏ, rằng văn chương nghệ thuật của chúng ta thiếu cái nền là vị thế quốc gia, cũng như thiếu cái bản sắc cá nhân của những tác phẩm nghệ thuật. 

*Có nhiều người cho rằng làm văn hóa nghệ thuật thì cứ lo làm văn hóa nghệ thuật đi, đừng quan tâm gì đến chính trị mà phiền hà ra. Còn anh, anh nghĩ sao?

Nhà văn Nguyễn Viện: 

Chính trị vốn không xa rời cuộc sống. Thậm chí, chính trị chi phối đến từng bữa ăn, giấc ngủ của chúng ta. Bởi thế, một nghệ sĩ hay nhà văn không quan tâm đến chính trị (thực ra chỉ vì người ta sợ hãi nó), thì những điều anh ta thể hiện trong tác phẩm chỉ là những cái xác rỗng. 

Đời sống cá nhân hay xã hội vốn là cuộc phiền hà, khốn khổ… nhà văn mà trốn tránh phiền hà, hệ luỵ thì sao anh ta có thể tiếp cận được sự thật? 

*Nếu chọn 1 gương mặt, 1 sự kiện cho văn hóa nghệ thuật năm 2024 ở Việt Nam, anh sẽ chọn ai, sự kiện gì và tại sao?

Nhà văn Nguyễn Viện: 

Năm 2024, trong lĩnh vực điện ảnh cũng có một vài phim nghệ thuật được đánh giá cao, được giải quốc tế, nhưng trong cách nhìn nhận của tôi thì lĩnh vực mỹ thuật mới sôi động nhất. Hàng trăm cuộc triển lãm hội hoạ đã được tổ chức cả ở Hà Nội và Sài Gòn do sự góp mặt của nhiều thế hệ nghệ sĩ khác nhau. Đã thành danh hay mới bắt đầu, già trẻ cùng hoan hỉ vì sự góp vui của các nhà sưu tập cũng như người đi xem tranh. Và trong số những người đi xem tranh ấy, không thiếu người trẻ.

Đã có sự kiện thì tất nhiên phải có người tạo sự kiện. Ý kiến chủ quan của tôi, tôi sẽ chọn hai ông nhà thơ bỏ nghề nhảy ngang qua mỹ thuật, đó là Lý Đợi và Bùi Chát. 

Lý Đợi đã lâu không thấy thơ xuất hiện, nhưng rất nhiều các sự kiện mỹ thuật ở Việt Nam trong mấy năm qua đều có sự góp phần của Lý Đợi, vừa với tư cách nhà tổ chức, đồng thời là giám tuyển, giám khảo. 

Bùi Chát cũng không làm thơ nữa. Làm sách thất bại, Bùi Chát biến hình thành hoạ sĩ và anh nổi tiếng ngay từ cuộc triển lãm đầu tiên. Bùi Chát cũng chiếm kỷ lục triển lãm trong năm (với 12 cuộc trong 2 năm) và có nhiều đột phá trong cách tiếp cận người thưởng ngoạn như tranh bán ký, sỉ/lẻ. Cùng với hoạ sĩ Ngô Lực, Bùi Chát đang chuẩn bị một không gian nghệ thuật khác với những gallery truyền thống, họ gọi đó là Chợ Nghệ Thuật, một mô hình của các chợ phiên dân gian. 

Cũng như hồi nhóm Mở Miệng tuyên ngôn thơ Rác, hai thành viên này luôn “lập thuyết” cho sáng tạo của họ. Tôi không xác nhận điều gì về giá trị nghệ thuật của họ, nhưng tôi đánh giá cao việc họ làm như một ý thức về dấn thân và khai phá. 

*Những vấn đề, đề tài nào nào trong xã hội Việt Nam theo anh là cần phải được đề cập đến nhất trong tác phẩm văn học nghệ thuật? Và nhà văn nhà thơ họa sĩ nhà làm phim Việt Nam đã làm được điều đó chưa? Còn đối với nhân loại, trong năm 2025 này và sắp tới, những vấn đề nào cần phải đặt ra và đưa vào tác phẩm?

Nhà văn Nguyễn Viện: 

Nói vấn đề hay đề tài nào cần phải được đề cập nhất, tôi nghĩ cũng hơi gượng ép. Tác phẩm nghệ thuật vốn mang bản sắc cá nhân của mỗi nghệ sĩ. Đề tài hay vấn đề hoàn toàn thuộc về tâm tư hay ý chí của mỗi tác giả, mỗi bối cảnh sống. Điều tôi quan tâm là sự trung thực, cả trong hiện thực lẫn hư cấu. Và điều khác biệt tạo nên một phong cách, một tư thế cho nhà văn chính là khả năng biểu cảm tâm thức chung của thời đại và dự cảm nó cho tương lai. Như một sử lịch. Nhưng rất tiếc, chúng ta thiếu những tài năng và sự dũng cảm. 

Tiên đoán của tôi về 2025 đối với Việt Nam cũng như thế giới sẽ là một năm hỗn loạn, nhưng đó cũng sẽ là khởi đầu cho một trật tự mới. Trong tình huống này, nếu nhà văn hay người làm nghệ thuật có thể tạo ra được những diễn ngôn thể hiện được nỗi hoang mang, xao xuyến trước những điều bất định của thời cuộc, tôi nghĩ sẽ là đáng kể. 

*Nhìn lại mấy thập niên qua internet, mạng xã hội đã ảnh hưởng rất lớn đến đời sống của nhân loại, theo cả hai chiều hướng –tích cực và tiêu cực. Anh có quan tâm đến AI (trí tuệ nhân tạo, trí thông minh nhân tạo)? Anh nghĩ cuộc sống của nhân loại nói chung và sáng tác văn học nghệ thuật nói riêng sẽ thay đổi như thế nào với sự phát triển của AI?

Nhà văn Nguyễn Viện: 

Khoa học đang có những đột phá bất ngờ. AI sẽ có những bước tiến làm thay đổi đời sống nhân loại, từ vật chất đến tinh thần. AI không chỉ phục vụ con người như một tiện nghi, AI cũng sẽ tác động vào tư duy và sáng tạo của con người. Tôi nghĩ sự khác biệt duy nhất giữa con người và sản phẩm của nó như AI sẽ chỉ còn là tình cảm và đức tin. 

Tình cảm và đức tin sẽ mãi mãi là phẩm chất tối thượng của sinh vật sống như con người mà AI không thể có được bởi tính bất định của nó. Vì thế, tôi không sợ AI cạnh tranh. Tình cảm và đức tin của tôi thuộc về tôi. Nghệ thuật cũng thế.

***

Nhà báo Hải Di Nguyễn: 

Điều phối viên truyền thông BPSOS. Từng làm việc cho BBC News Tiếng Việt. Đôi khi viết bài cho Diễn Đàn Thế Kỷ, Sài Gòn Nhỏ, Trẻ…

*Là người phụ trách mảng truyền thông cho một tổ chức NGO hoạt động trong lĩnh vực tôn giáo-nhân quyền, bạn nhận thấy tình hình nhân quyền, hoạt động tôn giáo ở Việt Nam ra sao trong năm 2024?

Nhà báo Hải Di Nguyễn: Theo tôi, tình trạng nhân quyền và tự do tôn giáo ở Việt Nam không có gì khá hơn trong năm 2024. Trong Công giáo, nhà nước vẫn không giải quyết các vụ cưỡng chế đất của giáo xứ, chẳng hạn như Vườn rau Lộc Hưng. Trong đạo Cao Đài, nhà cầm quyền tiếp tục đàn áp, tấn công các tín đồ độc lập và tín đồ Cao Đài Chơn Truyền (1926); gần đây nhất, vào tháng 11/2024, một số người thuộc chi phái Cao Đài 1997 (tức Cao Đài “quốc doanh”) cùng “côn đồ” đến đập phá đám tang tín đồ độc lập ở Trường Hòa, chửi bới, ném đá, ném ghế, v.v. Trong Phật giáo, hai vụ gây chú ý nhất là trường hợp sư Minh Tuệ, chỉ muốn buông bỏ, chỉ muốn đi khất thực mà chẳng được, và các vụ bắt bớ đàn áp sư tăng Phật giáo Khmer Krom.

Trong đạo Tin Lành, nhà cầm quyền tiếp tục giám sát, sách nhiễu các tín đồ thuộc cộng đồng người bản địa và sắc tộc thiểu số, như người Thượng và người H’mông…, tiếp tục cưỡng ép bỏ đạo, tiếp tục bắt bớ, và càng đàn áp mạnh bạo với người Thượng từ sau vụ xả súng tại Đắk Lắk ngày 11/6/2023. Không chỉ trong lãnh thổ Việt Nam, họ còn đàn áp xuyên quốc gia: tháng 3/2024, một phái đoàn công an Việt Nam sang tận Thái Lan để đe dọa và lùng bắt người Thượng đang lánh nạn. 

*Trong năm 2024 có số phận nào, câu chuyện nào của các nạn nhân về chính trị, về tôn giáo hay sự kiện gì trong lĩnh vực nhân quyền khiến bạn xúc động nhất? Bạn có thể kể cho độc giả nghe?

Nhà báo Hải Di Nguyễn: Trong năm 2024, một trong những trường hợp gây chú ý nhiều nhất ở quốc tế là trường hợp anh Y Quynh Bdap, người Êđê theo đạo Tin Lành và đồng sáng lập tổ chức Người Thượng vì Công lý. Người Thượng vì Công lý là một tổ chức XHDS, tranh đấu cho tự do tôn giáo, vấn đề đất đai, và quyền người bản địa. Họ đấu tranh ôn hòa, thu thập hình ảnh, tài liệu, bằng chứng nhà nước đàn áp người Thượng, và tố cáo với Liên Hiệp Quốc và các diễn đàn, cơ quan khác. 

Anh Y Quynh Bdap bị cáo buộc đứng sau vụ xả súng ngày 11/6/2023 tại hai đồn công an ở Đắk Lắk (9 người chết) và trong tháng 1/2024, bị xử vắng mặt và bị tuyên án 10 năm tù giam. Cáo buộc này anh đã nhiều lần phủ nhận, và cho tới nay, tôi hoàn toàn không thấy bất kỳ bằng chứng nào cho thấy anh liên quan đến vụ xả súng này. Anh tỵ nạn ở Thái Lan và đã được Ủy ban Tỵ nạn Liên Hiệp Quốc cấp quy chế chính thức. 

Y Quynh bị cảnh sát Thái Lan bắt ngày 11/6/2024 và hiện nay đang phải đối mặt với khả năng bị dẫn độ về Việt Nam. 

Còn những câu chuyện xúc động, khi tôi tiếp xúc và phỏng vấn người tỵ nạn ở Thái Lan, tôi nghe được rất nhiều chuyện xúc động. Mỗi người mỗi hoàn cảnh. Có gia đình H’mông bị cưỡng ép bỏ đạo, sách nhiễu đến không còn đất sống, ba chị em bồng bế con nhỏ sang Thái Lan lánh nạn. Có gia đình chồng người H’mông, vợ người K’ho, đã trốn chạy sang Thái Lan nhưng người chồng bị bắt cóc về, phải trải qua tù đày, lao động khổ sai… rồi gia đình càng thêm bi kịch chồng chất, mất hai đứa con ở xứ người. Có gia đình H’mông, bị đàn áp phải chạy từ Bắc vào Nam nhưng vẫn không yên, bị công an đốt nhà rồi bị đưa vào khu vực “kinh tế – quốc phòng”, chịu sự cai quản của quân đội và phải trồng cà phê cho quân đội với giá rẻ mạt. 

Nhưng thương tâm nhất với tôi có lẽ là câu chuyện một bà cụ người Khmer Krom, bà Thạch Thị Phay, lưu vong hàng chục năm ở Thái Lan không được cứu vớt, hồ sơ bị đánh rớt vì đầu óc nhớ nhớ quên quên do từng bị công an đánh đập ở Việt Nam. Hàng chục năm ở xứ người, đứa con gái bị chia cắt. Cuối cùng bà bị đột quỵ và được đưa về để chết ở Việt Nam. Cả cuộc đời bất hạnh.  

*Vì tổ chức nơi bạn làm việc đặt trụ sở tại Mỹ, với việc Tổng thống Mỹ Donald Trump quay trở lại Tòa Bạch Ốc, có ảnh hưởng gì đến hoạt động cho tự do tôn giáo, nhân quyền của Việt Nam không?

Nhà báo Hải Di Nguyễn: Khía cạnh tích cực là Đảng Cộng hòa thường quan tâm đến vấn đề tự do tôn giáo hơn Đảng Dân chủ. Đặc biệt, Ngoại trưởng mới của Hoa Kỳ là ông Marco Rubio, gốc Cuba và hiểu rõ chế độ cộng sản, và đã từng có nhiều hoạt động cho tù nhân lương tâm. 

Cái tiêu cực có thể thấy gần đây nhất là vấn đề người tỵ nạn. Sau khi Tổng thống Trump ký pháp lệnh đình chỉ chương trình tiếp nhận người tỵ nạn: chỉ nói riêng về người Việt tỵ nạn tại Thái Lan, nhiều người đã lưu vong ở Thái Lan nhiều năm, đời sống bấp bênh, chỉ hy vọng được tái định cư ở nước khác, đã được phỏng vấn, hoặc được nhận tái định cư, hoặc thậm chí đã có vé máy bay sang Hoa Kỳ, nhưng mọi thứ đều khựng lại. 

*Theo bạn, với việc ông Tô Lâm lên làm Tổng Bí thư đang kêu gọi tinh gọn, cải cách bộ máy, bước vào “kỷ nguyên mới” v.v… và dàn lãnh đạo mới trong Bộ Chính trị hầu hết xuất thân từ công an, quân đội, tình hình tôn giáo-nhân quyền của Việt Nam sẽ như thế nào trong năm 2025 và vài năm sắp tới?

Nhà báo Hải Di Nguyễn: Với ông Tô Lâm làm Tổng Bí thư, tình hình sẽ càng tệ đi. Ai cho rằng ông Tô Lâm có thể cải cách bộ máy và đưa Việt Nam vào “kỷ nguyên mới”, có cách nhìn rất lạc quan và ngây thơ. Làm sao có thể nghĩ Việt Nam dưới thời ông Tô Lâm có thể cải thiện tự do và nhân quyền khi đây chính là Bộ trưởng Bộ Công an bị xem là đứng sau vụ bắt cóc ông Trịnh Xuân Thanh giữa lòng Berlin, đó là chưa nói đến hàng loạt các vụ đàn áp và chà đạp nhân quyền khác? 

Nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta đứng đó khoanh tay, không làm gì. Tất cả những việc lên tiếng, vận động quốc tế… chúng ta đều phải làm. Việt Nam là nước độc tài, nhưng đôi khi vẫn phải nhượng bộ, đôi khi vẫn phải thả người này, nới chỗ kia, vì áp lực quốc tế.  

*Theo bạn, các tổ chức NGO người Việt cần phải làm gì hơn nữa để góp phần thay đổi chính sách đàn áp của nhà nước Việt Nam? Những kế hoạch lớn, nếu có, của cơ quan bạn đang làm việc là gì trong năm 2025, bạn có thể chia sẻ?

Nhà báo Hải Di Nguyễn: Các nhà hoạt động nhân quyền ở Việt Nam nói chung thường chỉ viết bài, đưa tin, chỉ trích nhà nước… trên mạng. Lên tiếng là tốt, chia sẻ thông tin là tốt, vạch trần các vụ sách nhiễu đàn áp… là tốt, nhưng không đủ. Cần phải sử dụng quốc tế và đánh vào những cái buộc nhà cầm quyền thay đổi. 

Riêng BPSOS trong năm 2025 có các kế hoạch lớn là: tiếp tục đánh vào các tổ chức tôn giáo “quốc doanh” (chẳng hạn như Giáo hội Phật giáo Việt Nam) để họ không tiếp tay với Đảng Cộng sản đàn áp các tín đồ độc lập, nhuộm đỏ tôn giáo từ bên trong, và lường gạt thế giới về hình ảnh Việt Nam có tự do tôn giáo; ; lập hồ sơ chế tài những kẻ đàn áp nhân quyền; vận động để Hoa Kỳ đưa Việt Nam vào danh sách CPC (Countries of Particular Concern), tức danh sách những quốc gia cần quan tâm đặc biệt về vấn đề tự do tôn giáo…  

*Cảm ơn TS Nguyễn Quang A, nhà văn Nguyễn Viện và nhà báo Hải Di Nguyễn về cuộc trao đổi này.

Song Chi (thực hiện)