Yuval Noah Harari: Câu Chuyện Nhân Loại Thế Kỷ 21, Ngu Yên chuyển ngữ

Vỡ Mộng
Kết Thúc Lịch Sử Bị Trì Hoãn

Disilusionment, The end of history has been postponed.
The Technological Challenge của Yuval Noah Harari
(21 Lessons For The 21^st Century.)

Thông tường, người ta suy nghĩ bằng những câu chuyện hơn là sự thật, những con số hay phương trình, và câu chuyện càng đơn giản thì càng tốt. Mỗi người, mỗi nhóm và mỗi quốc gia đều có những câu chuyện và huyền thoại riêng. Nhưng trong thế kỷ 20, giới tinh hoa toàn cầu ở New York, London, Berlin và Moscow đã dựng lên ba câu chuyện vĩ đại tuyên bố giải thích toàn bộ quá khứ và dự đoán tương lai của toàn thế giới: câu chuyện phát xít, câu chuyện cộng sản và câu chuyện tự do.

Chiến tranh thế giới thứ hai đã dập tắt câu chuyện phát xít, và từ cuối những năm 1940 đến cuối những năm 1980, thế giới trở thành chiến trường giữa hai câu chuyện: chủ nghĩa cộng sản và chủ nghĩa tự do. Sau đó, câu chuyện cộng sản sụp đổ, và câu chuyện tự do vẫn là kim chỉ nam thống trị quá khứ loài người và là cẩm nang không thể thiếu cho tương lai thế giới – hoặc có vẻ như vậy đối với giới tinh hoa toàn cầu.

Câu chuyện tự do tôn vinh giá trị và sức mạnh của tự do. Nói rằng trong hàng nghìn năm nhân loại đã sống dưới những chế độ áp bức vốn cho phép con người có rất ít quyền chính trị, cơ hội kinh tế hoặc quyền tự do cá nhân, đồng thời hạn chế nghiêm trọng sự di chuyển tư nhân, ý tưởng và hàng hóa. Nhưng mọi người đã đấu tranh cho tự do, và dần dần tự do đã giành được chỗ đứng. Các chế độ dân chủ đã thay thế các chế độ độc tài tàn bạo. Doanh nghiệp tự do đã vượt qua những hạn chế về kinh tế. Mọi người học cách tự suy nghĩ và làm theo trái tim mình, thay vì đui mù tuân theo các linh mục mù quáng và những truyền thống cố hữu. Những con đường rộng mở, những cây cầu kiên cố và những sân bay nhộn nhịp đã thay thế những bức tường, hào nước và hàng rào thép gai.

Câu chuyện theo chủ nghĩa tự do thừa nhận không phải mọi thứ trên thế giới đều tốt đẹp và vẫn còn nhiều trở ngại cần vượt qua. Phần lớn hành tinh của chúng ta bị thống trị bởi những kẻ bạo chúa, và ngay cả ở những quốc gia tự do nhất, nhiều công dân phải chịu cảnh nghèo đói, bạo lực và áp bức. Nhưng ít nhất chúng ta biết mình cần làm gì để vượt qua những vấn đề này: trao cho mọi người nhiều tự do hơn. Chúng ta cần bảo vệ nhân quyền, trao quyền bầu cử cho mọi người, thiết lập thị trường tự do và để các cá nhân, ý tưởng và hàng hóa được lưu thông khắp thế giới một cách dễ dàng nhất. Theo phương thuốc chữa bách bệnh tự do này – được chấp nhận, với một số khác biệt nhỏ, bởi George W. Bush và Barack Obama – nếu chúng ta tiếp tục tự do hóa và toàn cầu hóa các hệ thống kinh tế và chính trị của mình, chúng ta sẽ tạo ra hòa bình và thịnh vượng cho tất cả mọi người. (1)

Các quốc gia tham gia vào cuộc tuần hành tiến bộ không thể ngăn cản này sẽ sớm được đền đáp bằng hòa bình và thịnh vượng. Những quốc gia cố gắng chống lại điều không thể tránh khỏi sẽ phải gánh chịu hậu quả, cho đến khi họ nhìn thấy ánh sáng, mở cửa biên giới và tự do hóa xã hội, chính trị và thị trường của mình. Có thể mất thời gian, nhưng cuối cùng thì ngay cả Triều Tiên, Iraq và El Salvador cũng sẽ giống như Đan Mạch hay Iowa. Trong những năm 1990 và 2000, câu chuyện này đã trở thành câu thần chú toàn cầu. Nhiều chính phủ từ Brazil đến Ấn Độ đã áp dụng các công thức tự do trong nỗ lực tham gia vào cuộc tuần hành không thể lay chuyển của lịch sử. Những người không làm được điều đódường như giống như hóa thạch từ thời xa xưa. Năm 1997, tổng thống Mỹ Bill Clinton tự tin khiển trách chính phủ Trung Quốc rằng việc họ từ chối tự do hóa nền chính trị Trung Quốc đã khiến nước này “đi ngược lại lịch sử”(2).

Tuy nhiên, kể từ cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, người dân trên toàn thế giới ngày càng vỡ mộng về câu chuyện tự do. Xây tường và tường lửa đang thịnh hành trở lại. Sự phản đối việc nhập cư và các hiệp định thương mại đang gia tăng. Các chính phủ có vẻ dân chủ làm suy yếu tính độc lập của hệ thống tư pháp, hạn chế quyền tự do báo chí và coi bất kỳ sự phản đối nào là phản quốc. Những kẻ mạnh ở các quốc gia như Thổ Nhĩ Kỳ và Nga đang thử nghiệm các kiểu dân chủ phi tự do mới và các chế độ độc tài trắng trợn. Ngày nay, ít người có thể tự tin tuyên bố rằng Đảng Cộng sản Trung Quốc đang đứng về phía sai trái của lịch sử.

Năm 2016 – được đánh dấu bằng cuộc bỏ phiếu Brexit ở Anh và sự nổi lên của Donald Trump ở Hoa Kỳ – đánh dấu thời điểm làn sóng vỡ mộng này lan đến các quốc gia tự do cốt lõi ở Tây Âu và Bắc Mỹ. Trong khi một vài năm trước, người Mỹ và người châu Âu vẫn đang cố gắng tự do hóa Iraq và Libya ngay trước mũi súng, thì giờ đây nhiều người ở Kentucky và Yorkshire đã coi tầm nhìn tự do là điều đáng mong muốn hoặc không thể đạt được. Một số phát hiện ra sự yêu thích đối với thế giới phân cấp cũ và họ không muốn từ bỏ các đặc quyền về chủng tộc, quốc gia hoặc giới tính của mình. Những người khác đã kết luận (đúng hoặc sai) rằng tự do hóa và toàn cầu hóa là một trò lừa đảo khổng lồ nhằm trao quyền cho một nhóm tinh hoa nhỏ bé gây bất lợi cho quần chúng.

Năm 1938, con người được đưa ra ba câu chuyện toàn cầu để lựa chọn, năm 1968 chỉ có hai câu chuyện, năm 1998 một câu chuyện dường như chiếm ưu thế; vào năm 2018 chúng ta giảm xuống mức 0. Không có gì ngạc nhiên khi giới tinh hoa theo chủ nghĩa tự do, những người thống trị phần lớn thế giới trong những thập kỷ gần đây, đã rơi vào trạng thái sốc và mất phương hướng. Có được một câu chuyện là tình huống yên tâm nhất. Mọi thứ đều hoàn toàn rõ ràng. Đột nhiên bị xóa bỏ mà không có bất kỳ câu chuyện nào thay thế là điều đáng sợ. Không có gì có ý nghĩa. Hơi giống giới tinh hoa Liên Xô những năm 1980, những người theo chủ nghĩa tự do không hiểu lịch sử đã đi chệch hướng như thế nào và họ thiếu một lăng kính thay thế để giải thích hiện thực. Sự mất phương hướng khiến họ suy nghĩ theo hướng tận thế, như thể việc lịch sử không đi đến kết thúc có hậu như đã hình dung chỉ có thể có nghĩa như đang hướng tới trận Armageddon. Không thể tiến hành kiểm tra thực tế, tâm trí bám vào những kịch bản thảm khốc. Giống như một người tưởng tượng rằng một cơn đau đầu dữ dội có nghĩa là một khối u não giai đoạn cuối, nhiều người theo chủ nghĩa tự do lo ngại rằng Brexit và sự trỗi dậy của Donald Trump sẽ mang đến sự kết thúc cho nền văn minh nhân loại.

Từ tiêu diệt muỗi đến tiêu diệt ý nghĩ.

Cảm giác mất phương hướng và ngày tận thế sắp xảy ra càng trở nên trầm trọng hơn do tốc độ gián đoạn công nghệ ngày càng tăng. Hệ thống chính trị tự do đã được định hình trong thời kỳ công nghiệp để quản lý thế giới của động cơ hơi nước, nhà máy lọc dầu và máy thu hình. Thật khó để đối phó với những cuộc cách mạng đang diễn ra trong công nghệ thông tin và công nghệ sinh học.

Cả chính trị gia và cử tri hầu như không thể hiểu được các công nghệ mới, chưa nói đến việc điều chỉnh tiềm năng bùng nổ của chúng. Kể từ những năm 1990, Internet có lẽ đã thay đổi thế giới nhiều hơn bất kỳ yếu tố nào khác, tuy nhiên cuộc cách mạng Internet được chỉ đạo bởi các kỹ sư hơn là bởi các đảng phái chính trị. Bạn đã bao giờ bỏ phiếu về Internet? Hệ thống dân chủ vẫn đang cố gắng hiểu điều gì đã xảy ra và hầu như không được trang bị để đối phó với những cú sốc tiếp theo, chẳng hạn như sự trỗi dậy của AI và cuộc cách mạng blockchain.

Ngày nay, máy tính điện tử đã làm cho hệ thống tài chính trở nên phức tạp đến mức ít người có thể hiểu được. Khi AI được cải thiện, chúng ta có thể sớm đạt đến điểm mà không con người nào có thể hiểu được về tài chính nữa. Điều đó sẽ ảnh hưởng gì tới tiến trình chính trị? Bạn có thể tưởng tượng một chính phủ khiêm tốn chờ đợi một thuật toán phê duyệt ngân sách hoặc cải cách thuế mới không? Trong khi đó, các mạng blockchain ngang hàng và tiền điện tử như bitcoin có thể cải tổ hoàn toàn hệ thống tiền tệ, do đó việc cải cách thuế triệt để là điều không thể tránh khỏi. Ví dụ: điều này có thể trở nên bất khả thi hoặc không liên quan đến tiền thuế vì hầu hết các giao dịch sẽ không liên quan đến việc trao đổi rõ ràng đồng tiền quốc gia hoặc bất kỳ loại tiền tệ nào. Do đó, các chính phủ có thể cần phải phát minh ra các loại thuế hoàn toàn mới – có lẽ là thuế đánh vào thông tin (vốn vừa là tài sản quan trọng nhất trong nền kinh tế vừa là thứ duy nhất được trao đổi trong nhiều giao dịch). Liệu hệ thống chính trị có thể giải quyết được cuộc khủng hoảng trước khi hết tiền?

Quan trọng hơn nữa, cuộc cách mạng kép về công nghệ thông tin và công nghệ sinh học có thể tái cấu trúc không chỉ nền kinh tế và xã hội mà còn cả cơ thể và tâm trí của chúng ta. Trong quá khứ, con người đã học cách kiểm soát thế giới bên ngoài, nhưng có rất ít quyền kiểm soát thế giới nội tâm. Chúng ta biết cách xây một con đập và ngăn dòng sông chảy, nhưng không biết cách ngăn cơ thể khỏi lão hóa. Chúng ta biết cách thiết kế một hệ thống tưới tiêu, nhưng không biết cách thiết kế một bộ não. Nếu muỗi vo ve bên tai và làm phiền giấc ngủ, chúng ta biết cách diệt muỗi; nhưng nếu một ý nghĩ nào đó lởn vởn trong đầu và khiến thức trắng đêm thì hầu hết chúng ta đều không biết cách giết chết ý nghĩ đó.

Các cuộc cách mạng trong công nghệ sinh học và công nghệ thông tin sẽ cho chúng ta quyền kiểm soát thế giới nội tâm và sẽ cho phép thiết kế và sản xuất cuộc sống. Chúng ta sẽ học cách thiết kế bộ não, kéo dài tuổi thọ và loại bỏ suy nghĩ theo ý mình. Không ai biết hậu quả sẽ ra sao. Con người luôn giỏi phát minh ra các công cụ hơn là sử dụng chúng một cách khôn ngoan. Việc điều khiển một con sông bằng cách xây một con đập ngang qua nó sẽ dễ dàng hơn là dự đoán tất cả những hậu quả phức tạp mà điều này sẽ gây ra cho hệ sinh thái rộng lớn hơn. Tương tự như vậy, việc chuyển hướng dòng chảy tâm trí sẽ dễ dàng hơn là đoán xem nó sẽ tác động như thế nào đến tâm lý cá nhân hoặc hệ thống xã hội.

Trong quá khứ, chúng ta đã có được sức mạnh để thao túng thế giới xung quanh và định hình lại toàn bộ hành tinh, nhưng vì không hiểu được sự phức tạp của hệ sinh thái toàn cầu nên những thay đổi mà chúng ta thực hiện đã vô tình làm gián đoạn toàn bộ hệ sinh thái và bây giờ chúng ta phải đối mặt. một sự sụp đổ sinh thái. Trong thế kỷ tới, công nghệ sinh học và công nghệ thông tin sẽ cho chúng ta khả năng điều khiển thế giới bên trong và định hình lại bản thân, nhưng vì không hiểu được sự phức tạp của tâm trí mình nên những thay đổi mà chúng ta thực hiện có thể khiến hệ thống tinh thần rối loạn, khiến nó có thể bị hư hỏng.

Các cuộc cách mạng trong công nghệ sinh học và công nghệ thông tin được thực hiện bởi các kỹ sư, doanh nhân và nhà khoa học, những người hầu như không nhận thức được ý nghĩa chính trị trong các quyết định của mình và chắc chắn họ không đại diện cho bất kỳ ai. Quốc hội và các đảng có thể tự mình giải quyết vấn đề không? Hiện tại thì có vẻ như không phải vậy. Đột phá công nghệ thậm chí không phải là mục hàng đầu trong chương trình nghị sự chính trị. Do đó, trong cuộc đua tổng thống Hoa Kỳ năm 2016, tài liệu tham khảo chính về công nghệ đột phá liên quan đến sự cố email của Hillary Clinton, (3) và bất chấp tất cả các cuộc thảo luận về tình trạng mất việc làm, không ứng cử viên nào đề cập đến tác động tiềm ẩn của tự động hóa. Donald Trump cảnh báo cử tri rằng người Mexico và Trung Quốc sẽ giành lấy công việc của họ và do đó họ nên xây một bức tường ở biên giới Mexico. (4) Ông ấy chưa bao giờ cảnh báo cử tri rằng các thuật toán sẽ đảm nhận công việc của họ, ông ấy cũng không đề xuất xây dựng tường lửa ở biên giới với California.

Đây có thể là một trong những lý do (mặc dù không phải là lý do duy nhất) thậm chí khiến cử tri ở các vùng trung tâm của phương Tây tự do đang mất niềm tin vào câu chuyện tự do và vào tiến trình dân chủ. Người bình thường có thể không hiểu trí tuệ nhân tạo và công nghệ sinh học, nhưng họ có thể cảm nhận được rằng tương lai đang trôi qua. Vào năm 1938, hoàn cảnh của một người bình thường ở Liên Xô, Đức hay Mỹ có thể rất tồi tệ, nhưng anh ta liên tục được bảo rằng anh ta là người quan trọng nhất trên thế giới, và anh ta là tương lai (tất nhiên, với điều kiện là anh ta là một ‘người bình thường’ chứ không phải là người Do Thái hay người Châu Phi). Anh nhìn vào những tấm áp phích tuyên truyền – thường mô tả những người khai thác than, công nhân luyện thép và những bà nội trợ trong tư thế anh hùng – và thấy chính mình ở đó: ‘Tôi ở trong tấm áp phích đó! Tôi là anh hùng của tương lai!’ (5)

Năm 2018, người bình thường ngày càng cảm thấy không liên quan. Rất nhiều từ bí ẩn được bàn tán sôi nổi trong các cuộc nói chuyện TED, các tổ chức nghiên cứu của chính phủ và các hội nghị công nghệ cao – toàn cầu hóa, chuỗi khối, kỹ thuật di truyền, trí tuệ nhân tạo, học máy – và những người bình thường có thể nghi ngờ rằng không có từ nào trong số này nói về họ. Câu chuyện tự do là câu chuyện của những người bình thường. Làm thế nào nó có thể vẫn phù hợp với thế giới của người máy và các thuật toán nối mạng?

Vào thế kỷ XX, quần chúng đã nổi dậy chống lại sự bóc lột và tìm cách biến vai trò quan trọng của họ trong nền kinh tế thành quyền lực chính trị. Giờ đây quần chúng lo sợ sự vô dụng và họ điên cuồng sử dụng quyền lực chính trị còn lại của mình trước khi quá muộn. Do đó, Brexit và sự trỗi dậy của Trump có thể chứng tỏ một quỹ đạo trái ngược với quỹ đạo của các cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa truyền thống. Các cuộc cách mạng ở Nga, Trung Quốc và Cuba được thực hiện bởi những người có vai trò quan trọng đối với nền kinh tế nhưng lại thiếu quyền lực chính trị; vào năm 2016, Trump và Brexit được ủng hộ bởi nhiều người vẫn nắm giữ quyền lực chính trị nhưng lo sợ rằng họ đang đánh mất giá trị kinh tế của mình. Có lẽ trong thế kỷ XXI, các cuộc nổi dậy theo chủ nghĩa dân túy sẽ không được tổ chức để chống lại tầng lớp tinh hoa kinh tế đang bóc lột con người, mà chống lại tầng lớp tinh hoa kinh tế không cần đến họ nữa. (6) Đây có thể là một trận thua. Đấu tranh chống lại sự không phù hợp khó hơn nhiều so với chống lại sự bóc lột.

Phượng hoàng tự do.

Đây không phải là lần đầu tiên câu chuyện theo chủ nghĩa tự do phải đối mặt với khủng hoảng niềm tin. Kể từ khi câu chuyện này có được ảnh hưởng toàn cầu, vào nửa sau thế kỷ 19, nó đã phải chịu đựng những cuộc khủng hoảng định kỳ. Kỷ nguyên đầu tiên của toàn cầu hóa và tự do hóa đã kết thúc trong cuộc tắm máu của Chiến tranh thế giới thứ nhất, khi chính trị quyền lực đế quốc cắt ngắn tiến trình tiến bộ toàn cầu. Trong những ngày sau vụ sát hại Thái tử Franz Ferdinand ở Sarajevo, hóa ra các cường quốc tin vào chủ nghĩa đế quốc nhiều hơn là vào chủ nghĩa tự do, và thay vì thống nhất thế giới thông qua thương mại tự do và hòa bình, họ lại tập trung vào việc chinh phục một phần lớn hơn của thế giới bằng cách lực lượng vũ phu. Tuy nhiên, chủ nghĩa tự do đã sống sót qua thời điểm Franz Ferdinand này và nổi lên từ vòng xoáy mạnh mẽ hơn trước, hứa hẹn rằng đây là ‘cuộc chiến chấm dứt mọi cuộc chiến tranh’. Bị cáo buộc, cuộc tàn sát chưa từng có đã dạy cho nhân loại cái giá khủng khiếp của chủ nghĩa đế quốc, và giờ đây nhân loại cuối cùng đã sẵn sàng tạo ra một trật tự thế giới mới dựa trên các nguyên tắc tự do và hòa bình.

Sau đó là thời điểm Hitler, khi vào những năm 1930 và đầu những năm 1940, chủ nghĩa phát xít dường như không thể cưỡng lại được trong một thời gian. Chiến thắng trước mối đe dọa này chỉ đơn thuần là mở ra mối đe dọa tiếp theo. Trong thời kỳ Che Guevara, giữa những năm 1950 và 1970, một lần nữa dường như chủ nghĩa tự do đang ở trên di sản cuối cùng của nó, và tương lai thuộc về chủ nghĩa cộng sản. Cuối cùng chủ nghĩa cộng sản đã sụp đổ. Siêu thị tỏ ra mạnh hơn Gulag rất nhiều. Quan trọng hơn, câu chuyện tự do tỏ ra linh hoạt và năng động hơn nhiều so với bất kỳ đối thủ nào của nó. Nó đã chiến thắng chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa phát xít và chủ nghĩa cộng sản bằng cách áp dụng một số ý tưởng và thực tiễn tốt nhất. Đặc biệt, câu chuyện về chủ nghĩa tự do đã học được từ chủ nghĩa cộng sản để mở rộng vòng tròn đồng cảm và coi trọng sự bình đẳng bên cạnh tự do.

Ban đầu, câu chuyện tự do chủ yếu quan tâm đến quyền tự do và đặc quyền của đàn ông châu Âu thuộc tầng lớp trung lưu, và dường như mù quáng trước hoàn cảnh của những người thuộc tầng lớp lao động, phụ nữ, người thiểu số và những người không phải phương Tây. Khi nước Anh và nước Pháp chiến thắng vào năm 1918 hào hứng nói về tự do, họ đã không nghĩ đến chủ đề của các đế chế toàn cầu. Ví dụ, yêu cầu về quyền tự quyết của Ấn Độ đã được đáp lại bằng vụ thảm sát Amritsar năm 1919, trong đó quân đội Anh giết chết hàng trăm người biểu tình không có vũ khí.

Ngay cả sau Thế chiến thứ hai, những người theo chủ nghĩa tự do phương Tây vẫn gặp khó khăn trong việc áp dụng các giá trị phổ quát cho những người không phải phương Tây. Vì vậy, khi người Hà Lan nổi lên vào năm 1945 sau 5 năm bị Đức Quốc xã chiếm đóng tàn bạo, gần như điều đầu tiên họ làm là thành lập một đội quân và gửi lực lượng này đi nửa vòng trái đất để tái chiếm thuộc địa cũ của họ là Indonesia. Trong khi vào năm 1940, người Hà Lan đã từ bỏ nền độc lập của mình chỉ sau hơn bốn ngày chiến đấu, họ đã chiến đấu trong hơn bốn năm dài và cay đắng để đàn áp nền độc lập của Indonesia. Không có gì ngạc nhiên khi nhiều phong trào giải phóng dân tộc trên khắp thế giới đặt hy vọng vào Moscow và Bắc Kinh cộng sản hơn là vào những nhà đấu tranh tự do tự xưng ở phương Tây.

Tuy nhiên, dần dần, câu chuyện về tự do đã mở rộng tầm nhìn, và ít nhất về mặt lý thuyết đã coi trọng các quyền tự do và quyền của tất cả mọi người, không có ngoại lệ. Khi vòng tròn tự do được mở rộng, câu chuyện về tự do cũng dần nhận ra tầm quan trọng của các chương trình phúc lợi theo kiểu cộng sản. Tự do không có giá trị gì nhiều trừ khi nó được kết hợp với một loại mạng lưới an toàn xã hội nào đó. Các quốc gia phúc lợi dân chủ xã hội kết hợp dân chủ và nhân quyền với giáo dục và chăm sóc sức khỏe do nhà nước tài trợ. Ngay cả nước Mỹ theo chủ nghĩa tư bản cực đoan cũng nhận ra rằng việc bảo vệ quyền tự do đòi hỏi ít nhất một số dịch vụ phúc lợi. Trẻ em chết đói không có quyền tự do.

Vào đầu những năm 1990, các nhà tư tưởng và chính trị gia đều ca ngợi “Sự kết thúc của lịch sử”, tự tin khẳng định rằng tất cả các vấn đề chính trị và kinh tế lớn trong quá khứ đã được giải quyết, và cho rằng gói tự do được cải cách về dân chủ, nhân quyền, thị trường tự do và chính phủ, dịch vụ phúc lợi vẫn là trò chơi duy nhất trong thị trấn. Gói này dường như được định sẵn để lan rộng khắp thế giới, vượt qua mọi trở ngại, xóa bỏ mọi biên giới quốc gia và biến loài người thành một cộng đồng toàn cầu tự do. (7)

Nhưng lịch sử vẫn chưa kết thúc, và sau khoảnh khắc Franz Ferdinand, khoảnh khắc Hitler và khoảnh khắc Che Guevara, giờ đây chúng ta thấy mình đang ở trong khoảnh khắc Trump. Tuy nhiên, lần này, câu chuyện tự do không phải đối mặt với một đối thủ ý thức hệ mạch lạc như chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa phát xít hay chủ nghĩa cộng sản. Thời điểm của Trump mang tính hư vô hơn nhiều.

Trong khi các phong trào lớn của thế kỷ 20 đều có tầm nhìn cho toàn bộ loài người – có thể là sự thống trị toàn cầu, cách mạng hay giải phóng – thì Donald Trump lại không đưa ra được điều đó. Chỉ là đối ngược. Thông điệp chính của ông là công việc của Mỹ không phải là xây dựng và thúc đẩy bất kỳ tầm nhìn toàn cầu nào. Tương tự như vậy, những người ủng hộ Brexit ở Anh hầu như không có kế hoạch cho tương lai của Vương quốc bị chia cắt – tương lai của châu Âu và thế giới vượt xa tầm nhìn của họ. Hầu hết những người bỏ phiếu cho Trump và Brexit đều không bác bỏ toàn bộ gói tự do này – họ chủ yếu mất niềm tin vào phần toàn cầu hóa của nó. Họ vẫn tin vào dân chủ, thị trường tự do, nhân quyền và trách nhiệm xã hội, nhưng họ cho rằng những ý tưởng tốt đẹp này có thể dừng lại ở biên giới. Quả thực, họ tin rằng để bảo vệ tự do và thịnh vượng ở Yorkshire hay Kentucky, tốt nhất là nên xây một bức tường ở biên giới và áp dụng các chính sách phi tự do đối với người nước ngoài.

Siêu cường đang lên của Trung Quốc thể hiện một hình ảnh gần như phản chiếu. Họ cảnh giác với việc tự do hóa nền chính trị trong nước, nhưng đã áp dụng một cách tiếp cận tự do hơn nhiều đối với phần còn lại của thế giới. Trên thực tế, khi nói đến thương mại tự do và hợp tác quốc tế, Tập Cận Bình giống như người kế nhiệm thực sự của Obama. Sau khi đặt chủ nghĩa Mác-Lênin sang một bên, Trung Quốc có vẻ khá hài lòng với trật tự quốc tế tự do.

Nước Nga đang trỗi dậy tự coi mình là đối thủ mạnh mẽ hơn nhiều của trật tự tự do toàn cầu, nhưng mặc dù đã tái lập sức mạnh quân sự nhưng nước này vẫn bị phá sản về mặt ý thức hệ. Vladimir Putin chắc chắn nổi tiếng cả ở Nga và trong số các phong trào cánh hữu khác nhau trên khắp thế giới, tuy nhiên ông không có một thế giới quan toàn cầu nào có thể thu hút được những người Tây Ban Nha thất nghiệp, những người Brazil bất mãn hay những sinh viên tinh mắt ở Cambridge.

Nga đưa ra một mô hình thay thế cho nền dân chủ tự do, nhưng mô hình này không phải là một hệ tư tưởng chính trị mạch lạc. Đúng hơn, đó là một hoạt động chính trị trong đó một số nhà tài phiệt độc quyền phần lớn tài sản và quyền lực của một quốc gia, sau đó sử dụng quyền kiểm soát truyền thông để che giấu hoạt động và củng cố sự cai trị. Nền dân chủ dựa trên nguyên tắc của Abraham Lincoln cho rằng ‘bạn có thể đánh lừa tất cả mọi người vào một lúc nào đó và một số người bất cứ lúc nào, nhưng bạn không thể luôn luôn đánh lừa tất cả mọi người’. Nếu một chính phủ tham nhũng và không cải thiện được cuộc sống người dân thì cuối cùng sẽ có đủ công dân nhận ra điều này và thay thế chính phủ. Nhưng sự kiểm soát của chính phủ đối với các phương tiện truyền thông đã làm suy yếu logic của Lincoln, bởi vì nó ngăn cản người dân nhận ra sự thật. Thông qua sự độc quyền đối với các phương tiện truyền thông, chế độ đầu sỏ cầm quyền có thể liên tục đổ lỗi mọi thất bại của mình cho người khác và chuyển sự chú ý sang các mối đe dọa bên ngoài – dù là thực tế hay tưởng tượng.

Khi bạn sống dưới một chế độ đầu sỏ như vậy, luôn có một số cuộc khủng hoảng này hay cuộc khủng hoảng khác được ưu tiên hơn những thứ nhàm chán như chăm sóc sức khỏe và ô nhiễm. Nếu đất nước đang phải đối mặt với sự xâm lược từ bên ngoài hoặc sự lật đổ độc ác, ai có thời gian để lo lắng về bệnh viện quá tải và dòng sông ô nhiễm? Bằng cách tạo ra một loạt các cuộc khủng hoảng không bao giờ kết thúc, một chế độ đầu sỏ tham nhũng có thể kéo dài sự cai trị của mình vô thời hạn. (8)

Tuy nhiên, mặc dù tồn tại lâu dài trên thực tế, mô hình đầu sỏ này không thu hút được ai. Không giống như các hệ tư tưởng khác luôn tự hào thể hiện tầm nhìn của mình, các chế độ đầu sỏ cầm quyền không tự hào về hoạt động và họ có xu hướng sử dụng các hệ tư tưởng khác như một tấm bình phong. Do đó, Nga tuyên bố là một nền dân chủ, và giới lãnh đạo nước này tuyên bố trung thành với các giá trị của chủ nghĩa dân tộc Nga và Cơ đốc giáo Chính thống hơn là với chế độ đầu sỏ. Những người cực đoan cánh hữu ở Pháp và Anh có thể dựa vào sự giúp đỡ của Nga và bày tỏ sự ngưỡng mộ đối với Putin, nhưng ngay cả cử tri của họ cũng không muốn sống ở một đất nước thực sự sao chép mô hình của Nga – một đất nước có nạn tham nhũng tràn lan, dịch vụ trục trặc, không có luật lệ pháp luật và sự bất bình đẳng đáng kinh ngạc. Theo một số thước đo, Nga là một trong những quốc gia bất bình đẳng nhất trên thế giới, với 87% tài sản tập trung vào tay 10% người giàu nhất. (9) Có bao nhiêu người thuộc tầng lớp lao động ủng hộ Mặt trận Quốc gia muốn sao chép mô hình phân phối của cải này ở Pháp?

Con người bỏ phiếu bằng chân. Trong những chuyến du lịch vòng quanh thế giới, tôi đã gặp rất nhiều người ở nhiều quốc gia mong muốn di cư sang Mỹ, Đức, Canada hoặc Úc. Tôi đã gặp một số người muốn chuyển đến Trung Quốc hoặc Nhật Bản. Nhưng tôi vẫn chưa gặp một người nào mơ ước được di cư sang Nga.

Đối với “Hồi giáo toàn cầu”, nó thu hút chủ yếu những người sinh ra trong lòng nó. Mặc dù có thể hấp dẫn một số người ở Syria và Iraq, và thậm chí cả những thanh niên Hồi giáo xa xôi ở Đức và Anh, nhưng thật khó để thấy Hy Lạp hay Nam Phi – chưa kể đến Canada hay Hàn Quốc – tham gia một vương quốc caliphate toàn cầu như một phương thuốc để giải quyết vấn đề. Trong trường hợp này cũng vậy, mọi người bỏ phiếu bằng chân. Đối với mỗi thanh niên Hồi giáo từ Đức đến Trung Đông để sống dưới chế độ thần quyền Hồi giáo, có lẽ hàng trăm thanh niên Trung Đông sẽ thích thực hiện hành trình ngược lại và bắt đầu cuộc sống mới cho mình ở nước Đức tự do.

Điều này có thể hàm ý rằng cuộc khủng hoảng đức tin hiện nay ít nghiêm trọng hơn những cuộc khủng hoảng trước đó. Bất kỳ người theo chủ nghĩa tự do nào bị đẩy đến tuyệt vọng bởi các sự kiện trong vài năm gần đây nên nhớ lại mọi chuyện đã tồi tệ đến mức nào vào những năm 1918, 1938 hoặc 1968. Cuối cùng, loài người sẽ không từ bỏ câu chuyện về chủ nghĩa tự do, bởi vì nó không ‘ Tôi không có lựa chọn nào khác. Mọi người có thể giận dữ đá vào bụng hệ thống nhưng không còn nơi nào khác để đi nên cuối cùng họ sẽ quay trở lại.

Ngoài ra, mọi người có thể hoàn toàn từ bỏ việc có một câu chuyện toàn cầu dưới bất kỳ hình thức nào, và thay vào đó tìm nơi trú ẩn bằng những câu chuyện tôn giáo và chủ nghĩa dân tộc địa phương. Trong thế kỷ XX, các phong trào dân tộc chủ nghĩa là một nhân tố chính trị cực kỳ quan trọng, nhưng chúng thiếu một tầm nhìn mạch lạc về tương lai của thế giới ngoài việc ủng hộ việc phân chia thế giới thành các quốc gia độc lập. Vì vậy, những người theo chủ nghĩa dân tộc Indonesia đã chiến đấu chống lại sự thống trị của Hà Lan, và những người theo chủ nghĩa dân tộc Việt Nam muốn một Việt Nam tự do, nhưng không có câu chuyện Indonesia hay câu chuyện Việt Nam nào cho toàn thể nhân loại. Khi đến lúc giải thích Indonesia, Việt Nam và tất cả các quốc gia tự do khác nên liên hệ với nhau như thế nào và con người nên giải quyết các vấn đề toàn cầu như mối đe dọa chiến tranh hạt nhân như thế nào, những người theo chủ nghĩa dân tộc luôn chuyển sang các ý tưởng tự do hoặc cộng sản.

Nhưng nếu cả chủ nghĩa tự do và chủ nghĩa cộng sản hiện nay đều bị mất uy tín, có lẽ con người nên từ bỏ ý tưởng về một câu chuyện toàn cầu duy nhất? Suy cho cùng, chẳng phải tất cả những câu chuyện toàn cầu này – kể cả chủ nghĩa cộng sản – đều là sản phẩm của chủ nghĩa đế quốc phương Tây sao? Tại sao dân làng Việt Nam lại đặt niềm tin vào đứa con tinh thần của một người Đức gốc Trier và một nhà công nghiệp Manchester? Có lẽ mỗi quốc gia nên áp dụng một con đường mang phong cách riêng khác nhau, được xác định bởi truyền thống cổ xưa của riêng mình? Có lẽ ngay cả người phương Tây cũng nên ngừng cố gắng điều hành thế giới và tập trung vào công việc riêng của mình để thay đổi?

Đây được cho là những gì đang xảy ra trên toàn cầu, khi khoảng trống do sự sụp đổ của chủ nghĩa tự do để lại được cố gắng lấp đầy bằng những tưởng tượng hoài cổ về một quá khứ vàng son nào đó ở địa phương. Donald Trump kết hợp lời kêu gọi chủ nghĩa biệt lập của Mỹ với lời hứa ‘Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại’ – như thể nước Mỹ của những năm 1980 hoặc 1950 là một xã hội hoàn hảo mà người Mỹ bằng cách nào đó nên tái tạo lại trong thế kỷ XXI. Những người ủng hộ Brexit mơ ước biến nước Anh thành một cường quốc độc lập, như thể họ vẫn đang sống trong thời của Nữ hoàng Victoria và như thể ‘sự cô lập tuyệt vời’ là một chính sách khả thi cho kỷ nguyên Internet và sự nóng lên toàn cầu. Giới tinh hoa Trung Quốc đã khám phá lại các di sản Nho giáo và đế quốc bản địa, như một sự bổ sung hoặc thậm chí thay thế cho hệ tư tưởng Marxist đáng ngờ mà họ du nhập từ phương Tây. Ở Nga, tầm nhìn chính thức của Putin không phải là xây dựng một chế độ đầu sỏ tham nhũng mà là phục hồi đế chế Sa hoàng cũ. Một thế kỷ sau Cách mạng Bolshevik, Putin hứa hẹn sẽ quay trở lại thời kỳ huy hoàng của chế độ Sa hoàng cổ xưa với một chính phủ chuyên quyền được thúc đẩy bởi chủ nghĩa dân tộc Nga và lòng sùng đạo Chính thống giáo, lan rộng sức mạnh của nó từ Baltic đến Caucasus

Những giấc mơ hoài cổ tương tự trộn lẫn sự gắn bó chủ nghĩa dân tộc với truyền thống tôn giáo đã củng cố các chế độ ở Ấn Độ, Ba Lan, Thổ Nhĩ Kỳ và nhiều quốc gia khác. Không nơi nào những ảo tưởng này cực đoan hơn ở Trung Đông, nơi những người Hồi giáo muốn sao chép hệ thống do Nhà tiên tri Muhammad thiết lập ở thành phố Medina 1.400 năm trước, trong khi những người Do Thái theo trào lưu chính thống ở Israel vượt xa cả những người theo đạo Hồi và mơ quay trở lại 2.500 năm trước, đến thời kỳ Kinh Thánh. Các thành viên của chính phủ liên minh cầm quyền của Israel nói chuyện cởi mở về hy vọng mở rộng biên giới của Israel hiện đại để phù hợp hơn với biên giới của Israel trong Kinh thánh, khôi phục luật Kinh thánh và thậm chí xây dựng lại Đền thờ cổ xưa của Đức Giê-hô-va ở Jerusalem thay cho nhà thờ Hồi giáo Al-Aqsa.

Giới tinh hoa theo chủ nghĩa tự do kinh hãi trước những diễn biến này và hy vọng rằng nhân loại sẽ kịp thời quay trở lại con đường tự do để ngăn chặn thảm họa. Trong bài phát biểu cuối cùng của mình tại Liên Hợp Quốc vào tháng 9 năm 2016, Tổng thống Obama đã cảnh báo người nghe của mình không nên rút lui “vào một thế giới bị chia rẽ sâu sắc và cuối cùng là xung đột, dọc theo những ranh giới lâu đời của quốc gia, bộ tộc, chủng tộc và tôn giáo”. Thay vào đó, ông nói, “các nguyên tắc về thị trường mở và quản trị có trách nhiệm, về dân chủ, nhân quyền và luật pháp quốc tế… vẫn là nền tảng vững chắc nhất cho sự tiến bộ của con người trong thế kỷ này”. (11)

Obama đã chỉ ra một cách đúng đắn rằng bất chấp vô số thiếu sót của gói tự do, nó có thành tích tốt hơn nhiều so với bất kỳ gói thay thế nào. Hầu hết con người chưa bao giờ được hưởng hòa bình và thịnh vượng hơn dưới sự bảo trợ của trật tự tự do đầu thế kỷ XXI. Lần đầu tiên trong lịch sử, các bệnh truyền nhiễm giết chết ít người hơn tuổi già, nạn đói giết chết ít người hơn béo phì và bạo lực giết chết ít người hơn tai nạn.

Nhưng chủ nghĩa tự do không có câu trả lời rõ ràng cho những vấn đề lớn nhất mà chúng ta gặp phải: sụp đổ sinh thái và gián đoạn công nghệ. Chủ nghĩa tự do theo truyền thống dựa vào tăng trưởng kinh tế để giải quyết một cách kỳ diệu những xung đột chính trị và xã hội khó khăn. Chủ nghĩa tự do đã hòa giải giai cấp vô sản với giai cấp tư sản, người trung thành với người vô thần, người bản xứ với người nhập cư, người châu Âu với người châu Á bằng cách hứa với mọi người một miếng bánh lớn hơn. Với một chiếc bánh không ngừng phát triển, điều đó là có thể. Tuy nhiên, tăng trưởng kinh tế sẽ không cứu được hệ sinh thái toàn cầu – mà ngược lại, nó là nguyên nhân gây ra khủng hoảng sinh thái. Và tăng trưởng kinh tế sẽ không giải quyết được sự gián đoạn công nghệ – nó dựa trên việc phát minh ra ngày càng nhiều công nghệ đột phá.

Câu chuyện tự do và logic của chủ nghĩa tư bản thị trường tự do khuyến khích mọi người đặt kỳ vọng cao. Trong nửa sau của thế kỷ 20, mỗi thế hệ – dù ở Houston, Thượng Hải, Istanbul hay São Paulo – đều được hưởng nền giáo dục tốt hơn, dịch vụ chăm sóc sức khỏe tốt hơn và thu nhập cao hơn thế hệ trước đó. Tuy nhiên, trong những thập kỷ tới, do sự kết hợp giữa sự gián đoạn công nghệ và khủng hoảng sinh thái, thế hệ trẻ có thể may mắn được giữ nguyên vị trí.

Do đó, chúng ta còn lại nhiệm vụ tạo ra một câu chuyện cập nhật cho thế giới. Giống như những biến động của Cách mạng Công nghiệp đã sinh ra những hệ tư tưởng mới lạ của thế kỷ 20, những cuộc cách mạng sắp tới trong công nghệ sinh học và công nghệ thông tin chắc chắn sẽ đòi hỏi những tầm nhìn mới. Do đó, những thập kỷ tiếp theo có thể được đặc trưng bởi sự tự vấn tâm hồn mãnh liệt và bằng cách hình thành các mô hình chính trị và xã hội mới. Liệu chủ nghĩa tự do có thể tái tạo lại chính nó một lần nữa, giống như nó đã làm sau các cuộc khủng hoảng những năm 1930 và 1960, nổi lên trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết? Liệu tôn giáo truyền thống và chủ nghĩa dân tộc có thể đưa ra những câu trả lời vượt xa những người theo chủ nghĩa tự do và liệu chúng có thể sử dụng trí tuệ cổ xưa để tạo nên một thế giới quan cập nhật hay không? Hoặc có lẽ đã đến lúc phải đoạn tuyệt hoàn toàn với quá khứ và tạo ra một câu chuyện hoàn toàn mới vượt xa không chỉ các vị thần và quốc gia cũ mà còn vượt xa cả những giá trị cốt lõi hiện đại về tự do và bình đẳng?

Hiện tại, nhân loại còn lâu mới đạt được sự đồng thuận về những câu hỏi này. Chúng ta vẫn đang trong thời điểm hư vô của sự vỡ mộng và tức giận, sau khi mọi người đã mất niềm tin vào những câu chuyện cũ nhưng trước khi họ đón nhận một câu chuyện mới. Vậy tiếp theo là gì? Bước đầu tiên là giảm bớt những lời tiên tri về sự diệt vong và chuyển từ trạng thái hoảng loạn sang hoang mang. Hoảng sợ là một hình thức ngạo mạn. Nó xuất phát từ cảm giác tự mãn rằng tôi biết chính xác thế giới đang hướng tới đâu – đi xuống. Hoang mang thì khiêm tốn hơn, và do đó sáng suốt hơn. Nếu bạn cảm thấy muốn chạy xuống phố và kêu lên “Ngày tận thế đang đến gần chúng ta!”, hãy thử tự nhủ “Không, không phải vậy”. Sự thật là tôi không hiểu chuyện gì đang xảy ra trên thế giới.”

Các chương tiếp theo sẽ cố gắng làm sáng tỏ một số khả năng mới đáng kinh ngạc mà chúng ta phải đối mặt và có thể tiến hành từ đây. Nhưng trước khi khám phá các giải pháp tiềm năng cho tình trạng khó khăn của nhân loại, chúng ta cần hiểu rõ hơn về những thách thức mà công nghệ đặt ra. Các cuộc cách mạng trong công nghệ thông tin và công nghệ sinh học vẫn còn ở giai đoạn sơ khai, và vẫn còn tranh cãi về việc chúng thực sự chịu trách nhiệm ở mức độ nào đối với cuộc khủng hoảng hiện nay của chủ nghĩa tự do. Hầu hết mọi người ở Birmingham, Istanbul, St Petersburg và Mumbai chỉ lờ mờ nhận thức được sự phát triển của trí tuệ nhân tạo và tác động tiềm tàng của nó đối với cuộc sống. Tuy nhiên, không thể nghi ngờ rằng các cuộc cách mạng công nghệ sẽ lấy đà trong vài thập kỷ tới và sẽ khiến loài người phải đối mặt với những thử thách khó khăn nhất mà chúng ta từng gặp phải. Bất kỳ câu chuyện nào tìm cách đạt được lòng trung thành của nhân loại sẽ được kiểm tra trên hết ở khả năng đối phó với các cuộc cách mạng kép về công nghệ thông tin và công nghệ sinh học. Nếu chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa dân tộc, Hồi giáo hoặc một số tín ngưỡng mới lạ nào đó mong muốn định hình thế giới vào năm 2050, thì nó không chỉ cần hiểu rõ về trí tuệ nhân tạo, các thuật toán Dữ liệu lớn và kỹ thuật sinh học – mà còn cần phải kết hợp chúng vào một câu chuyện mới có ý nghĩa.

Để hiểu bản chất của thách thức công nghệ này, có lẽ tốt nhất nên bắt đầu từ thị trường việc làm. Kể từ năm 2015, tôi đã đi khắp thế giới để nói chuyện với các quan chức chính phủ, doanh nhân, nhà hoạt động xã hội và học sinh về tình trạng khó khăn của con người. họ trở nên thiếu kiên nhẫn hoặc buồn chán. Bất cứ khi nào trong cuộc nói chuyện về trí tuệ nhân tạo, thuật toán Dữ liệu lớn và kỹ thuật sinh học, tôi thường chỉ cần đề cập đến một từ thần kỳ để thu hút sự chú ý của họ: việc làm. Cuộc cách mạng công nghệ có thể sớm đẩy hàng tỷ người ra khỏi thị trường việc làm và tạo ra một tầng lớp vô dụng mới, dẫn đến những biến động chính trị và xã hội mà không hệ tư tưởng hiện tại nào có thể giải quyết được. Tất cả những cuộc nói chuyện về công nghệ và hệ tư tưởng nghe có vẻ trừu tượng và xa vời, nhưng viễn cảnh rất thực tế về tình trạng thất nghiệp hàng loạt – hoặc thất nghiệp cá nhân – không khiến không ai có thể thờ ơ.

Yuval Noah Harari

Ngu Yên chuyển ngữ.